LOANWORD

absurdalny

DEFINITION

„niedorzeczny, pozbawiony sensu" (SJPDor); „Coś, co jest absurdalne, ma cechy absurdu" (ISJP), gdzie „Absurd to coś, co jest pozbawione sensu, ponieważ jest sprzeczne z obowiązującą normą i ze zdrowym rozsądkiem. Czasami absurd może być śmieszny" (tamże).

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Oprócz ogólnego słowo absurd ma kilka znaczeń specjalistycznych. W logice oznacza wyrażenie wewnętrznie sprzeczne, takie jak bezdzietna matka lub Polska została poćwiartowana na trzy nierówne połowy. Absurdowi logicy przeciwstawiają nonsens, który polega na niespójności syntaktycznej, np. Róża lub leży, bądź na braku sensu mimo poprawnej składni (por. Mała encyklopedia logiki). Tadeusz Kotarbiński, który zaproponował takie rozumienie nonsensu, zamiennie ze słowem nonsensowny używał terminu niedorzeczny (Kotarbiński 1961: 76–77).

Absurd jest też jednym z podstawowych pojęć w filozofii egzystencjalnej. Poczucie absurdu bierze się tu z rozbieżności między ludzkim pragnieniem znalezienia sensu życia i racjonalności zdarzeń a obojętnością świata, w który człowiek został „wrzucony" bez swojej woli, skazany na jego przypadkowość, nieautentyczność, na swoje lęki i swoją samotność. „W egzystencjalizmie mianem absurdalnej określa się pozbawioną sensu czy bezcelową naturę ludzkich poczynań i życia" (Blacbkurn 2004). Dla Alberta Camusa figurą obrazującą absurdalność życia była postać Syzyfa, któremu poświęcił on obszerny esej (Mit Syzyfa, 1943).

Na gruncie literaturoznawstwa mówi się ponadto o teatrze absurdu – nurcie w dramacie XX-wiecznym, reprezentowanym przez takich twórców, jak Beckett, Ionesco czy Pinter. Bohaterowie ich sztuk są zagubieni w niezrozumiałym dla siebie świecie, pozbawionym celu i racji bytu, w którym język nie zapewnia porozumienia.

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP częstsze w literaturze pięknej niż w publicystyce, stosunkowo częste też w tekstach internetowych, zwłaszcza nieinteraktywnych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od pol. absurd, które z łc. absurdus ‘fałszywy, nieczysty (o melodii), niezgodnie brzmiący', skąd przenośnie ‘niedorzeczny'; spokrewnione z łc. surdus ‘głuchy'.

WORD HISTORY

Podstawowy rzeczownik spotykany od XVI w. w łc. formie absurdum, która jeszcze w SWil (1861) figuruje z łc. końcówka lm -a i opatrzona jest gwiazdką na znak, że słowo to wprowadził do słownika B. Trentowski (musiało zatem funkcjonować wtedy tylko w filozofii). W SWar (tom 1, 1900) forma ta spada na drugie miejsce jako wariant „mało używany", na pierwszym staje absurd z pol. końcówką -y, objaśniony za pomocą serii synonimów: „niedorzeczność, nonsens, głupstwo, duby smalone, brednie, niestworzone rzeczy". W SWar nie ma jeszcze przymiotnika absurdalny (jest absurdyczny, dziś nieużywany), nie ma go też w wyd. 1. SIJP Arcta (1916), obecny jest jednak w wyd. 3. (1929), gdzie objaśniono go krótko słowami: „niedorzeczny, głupi". Dane korpusowe sugerują, że słowo absurdalny upowszechniło się dopiero na początku XX w.

DERIVATIVES

absurdalnie, absurdalność

VARIANT

absurdalny

PRONUNCIATION

[apsurdalny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm absurdalni. Stopniowalny, zwykle opisowo.

FREQUENCY

Około 13 na milion słów.

COLLOCATIONS

absurdaln|y

~y dowcip, humor, żart, ~e poczucie humoru • ~y dialog, ~e teksty • ~y pogląd, pomysł, projekt, wniosek, ~a historia, myśl, propozycja, teoria, teza, zasada, ~e porównanie, pytanie, rozwiązanie (prawne, ekonomiczne itp.), twierdzenie, założenie, ~e decyzje, warunki, wymagania, żądania • ~e argumenty, hasła, kłamstwa, plotki, oskarżenia, podejrzenia, pretensje, zarzuty • ~y sen, świat, ~a rzeczywistość, sytuacja, śmierć, ~e wydarzenie, zachowanie, ~e przypadki • ~y konflikt, ~a wojna, polityka, ~e prawo • ~e ceny, kwoty • ~y zakaz, ~e ograniczenia, przepisy, zapisy • ~y powód, ~e konsekwencje

do ~ych rozmiarów, w ~y sposób, w sposób ~y

całkiem ~y, całkowicie, dość, kompletnie, nieco, raczej, trochę, zupełnie • po prostu ~y, wprost, wręcz • pozornie ~y, z pozoru • najbardziej ~y, równie, tak, zbyt • na tyle ~y, że..., o tyle ~y, że...

coś jest ~e, wydaje się, coś jest rzeczą ~ą, uważać coś za ~e, uznać

to ~e, że...

okrutny i ~y, śmieszny i ~y

EXAMPLES

Jest to i absurdalne i w najwyższym stopniu niesmaczne. (...) Rażą też w sztuce tej akcenty patriotyczne, ni stąd, ni zowąd wplatane do akcji. (Teatr Rozmaitości, „Głos Wieczorny", 28.06.1918)

Domy stawały się rozciągłe i przenikliwe, wciskały się niespodziewanie jeden w drugi, to znów wydłużały w nieprawdopodobnej, absurdalnej perspektywie. (Bruno Jasieński, Palę Paryż, 1929)

Pogłoski te są tak absurdalne, że nikt w społeczeństwie polskim nie dopuści żadnych przypuszczeń podobnej treści. (Nowiny polityczne, „Nowiny Codzienne", 1934, nr 260)

Bylibyśmy zatem niezmiernie szczęśliwi, gdyby Zachodowi udało się zlikwidować pokojowo Żelazną Kurtynę i absurdalny podział Europy na dwie strefy wpływów. (Przemówienie gen. Andersa do dziennikarzy angielskich w dniu 29 sierpnia, „Lwów i Wilno" [Londyn], 4.09.1949)

Myśl o powstrzymaniu rozwoju motoryzacji w ruchu miejskim, jak na razie, byłaby absurdalna. (Eugeniusz Kostewicz, Zanieczyszczenie powietrza w miastach spalinami silników samochodowych, „Czasopismo Techniczne", 1964, nr 1)

Gospodarkę polską niszczy biurokratyczny system zabijający każdą formę inicjatywy ludzkiej. Następnie niszczy ją absurdalna polityka gospodarcza obecnego kierownictwa. (Kryzys władzy w Polsce, „Kultura" [Paryż], 1976, nr 11)

Babka spojrzała na nią surowo, jakby ganiąc za absurdalne posądzenie. (Maria Borowa, Dominika znaczy niedziela, 1988)

(...) cała sytuacja wydała mu się tak absurdalna , że wcisnął kapelusz na głowę i wyszedł na ulicę. (Marek Ławrynowicz, Diabeł na dzwonnicy, 1996)

Ciekawa teoria, szkoda tylko, że całkowicie absurdalna. Kolejna utopia wzorowana na socjalizmie: dajmy potencjalnym przestępcom wszystko, czego potrzebują, a nie będą kraść i mordować. (Grzegorz Cygonik, Karać!, „Polityka", 2.12.2000)

SYNONYM

niedorzeczny

PRONUNCIATION

[ńedorzeczny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm niedorzeczni. Stopniowalny, zwykle opisowo.

FREQUENCY

Około 3 na milion słów.

DEFINITION

„pozbawiony logiki, sensu, sprzeczny ze zdrowym rozsądkiem; bezsensowny, niemądry" (SJPDor); „Coś, co jest niedorzeczne, nie ma sensu lub uzasadnienia" (ISJP).

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP częstsze w beletrystyce niż w publicystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od wyrażenia nie do rzeczy ‘bez sensu', por. antonimiczne (mówić) do rzeczy. Rzecz zaś pośrednio od prasłowiańskiego czasownika *rekti, jej znaczeniem etymologicznym jest więc ‘to, co zostało powiedziane'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SPXVI, poświadczone zaledwie dwoma cytatami w kartotece SJPXVII: z końca XVII i połowy XVIII w. Upowszechnione zapewne dopiero pod koniec XVIII w. Jeszcze u Lindego bez przykładów użycia, odesłane do antonimicznego hasła grzeczny w dawnym jego znaczeniu ‘odpowiedni, nadający się do czegoś' (od wyrażenia k rzeczy), mającego tamże synonim dorzeczny. O względnej rzadkości słowa niedorzeczny w tekstach XVIII w. świadczy to, że w SJPDor, obejmującym materiał od poł. XVIII do poł. XX w., najstarszy cytat pochodzi z poł. XIX w.

COLLOCATIONS

niedorzeczn|y

~y pomysł, ~a myśl, nadzieja, ~e pytanie, przypuszczenie

całkiem ~y, całkowicie, zupełnie • najbardziej ~y, równie, tak

coś jest ~e, uznać coś za ~e

to ~e, że..., to ~e, żeby...

zbędny i ~y

EXAMPLES

Jakże bardzo myli się pan Pawlicki! Jakże bezpodstawne i niedorzeczne są jego obawy! (Kornel Makuszyński, Wspomnienia niebieskiego mundurka, 1906)

Cała ta sprawa jest zgoła niedorzeczna! Rozwodzić się z jednym, kiedy drugi jeszcze niepewny i odkłada stanowczą deklarację na później. (Władysław Reymont, Rok 1794, 1918)

I nagle krew uderzyła jej do głowy. Szalony, niedorzeczny, zuchwały pomysł! A jednak coś jej mówiło, coś zapewniało, coś utwierdzało w najgłębszym przeświadczeniu, że to on, że to profesor Wilczur przysłał te kwiaty. (Tadeusz Dołęga-Mostowicz, Profesor Wilczur, 1938)

Należy bowiem dołączyć dwie nazwy: nazwę tego, kto ogląda, i nazwę tego, co jest oglądane, aby powstało odpowiednie zdanie, dorzeczne („Jan ogląda kota") czy niedorzeczne („Kamień ogląda westchnienie") (...). (Zygmunt Ziembiński, Logika praktyczna, 1958)

Któregoś dnia zawiadomił Dawida przez posłańca, iż odda mu w małżeństwo swoją starszą córkę Merob, jeżeli przyniesie mu jako zdobycz wojenną napletki stu pokonanych Filistynów. Zadanie było wręcz niebezpieczne i Saul liczył na to, że rywal nie wróci żyw z tych niedorzecznych łowów. (Zenon Kosidowski, Opowieści biblijne, 1963)

Dzisiaj loty do miast o dobrych połączeniach kolejowych ze stolicą jeszcze nie są niedorzeczne , ale jutro?... (Zygmunt Zelwan, Apetyt na energię, „Polityka", 1980, nr 20)

Wszyscy wiedzą, że doktorant to niewolnik, który każde, nawet najbardziej niedorzeczne zadania wykona bez szemrania. Jeśli nie – już jest po nim... (Maciej Sas, W ostrogach na bosaka, „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska", 14.10.2005)

DERIVATIVES

niedorzecznie, niedorzeczność; według ESJP także dorzeczny jest formacją pochodną.

GENERAL DISCUSSION

Definicje słownikowe nie różnicują porównywanych przymiotników: jeden i drugi objaśniany jest przez odniesienie do takich pojęć, jak nielogiczność, brak sensu, niezgodność ze zdrowym rozsądkiem lub z normą. Także ich obrazy kolokacyjne nie wykazują istotnej różnicy: słowo niedorzeczny jest rzadsze, toteż jego obraz kolokacyjny jest uboższy, mieści się w obrazie częstszego słowa absurdalny. Z porównania tego nie wynika, czy ich łączliwość leksykalna jest w istocie identyczna i jedynie niska frekwencja jednego z nich sprawia, że tej identyczności nie widać, czy też łączliwość badanych wyrazów jest zasadniczo różna. Do kwestii tej wrócimy niżej.

Znaczenie etymologiczne słowa absurdalny ma związek ze słuchaniem, słowa niedorzeczny – z mówieniem. Ciekawe, że wśród wyrażeń bliskoznacznych – bo też kwalifikujących stany wykraczające poza normę i też hiperbolicznych – jedne nawiązują właśnie do słuchania, inne do mówienia, por. niesłychana historia vs. nieopisany bałagan, niewypowiedziana radość, por. też własnym uszom nie wierzyć vs. brak słów, żeby to opowiedzieć. Wątpliwe jednak, aby na percepcję przymiotników absurdalny i niedorzeczny mogły rzutować ich, zatarte już, znaczenia etymologiczne. Związek słowa niedorzeczny z rzeczą jest dostrzegalny dla laika, ale o jego pokrewieństwie z czasownikiem rzec wiedzą tylko językoznawcy.

Szczegółowa analiza absurdu w pracy Marioli Wołk (2009) prowadzi m.in. do następujących ustaleń:

1. za pomocą słowa absurd oceniamy zdarzenia w świecie, a nie wyłącznie czyjeś wypowiedzi (inaczej niż za pomocą słowa nonsens); w konsekwencji replika To absurd nie implikuje nieprawdziwości tego, co zostało powiedziane (w przeciwieństwie do repliki To nonsens);

2. słowo absurd służy hiperbolizacji, tak jak jego potoczne synonimy: kto to słyszał?, to się w głowie nie mieści, to przechodzi ludzkie pojęcie, to przekracza wszelkie granice;

3. cechy absurdu przypisuje się temu, co wyraźnie odbiega od społecznej normy, a „odczuwaniu absurdalności czegoś towarzyszą stany zdziwienia, zaskoczenia, spowodowane wykraczaniem danego zjawiska poza powszechnie ustalone granice" (s. 116);

4. „jako absurdalne postrzegamy (...) tylko takie stany rzeczy i zdarzenia, które powołuje do istnienia człowiek" (s. 117)

5. absurd „kryje w sobie dość silne emocje, które mają zwykle wydźwięk negatywny, bo oscylują z oburzeniem czy nawet zbulwersowaniem" (s. 118).

Autorka nie zajmowała się predykatem niedorzeczny, roboczo zakłada, że służy on raczej kwalifikowaniu czyichś wypowiedzi niż działań niejęzykowych i że istotą niedorzeczności jest trudność w znalezieniu uzasadnienia dla określonej myśli, por. Skąd ci to przyszło do głowy? (komunikacja osobista). Intuicje te w dużej mierze znajdują potwierdzenie w danych korpusowych: w NKJP ciąg absurdalna sytuacja (we wszystkich przypadkach obu liczb i w obu wariantach szyku) występuje 109 razy, podczas gdy ciąg niedorzeczna sytuacja (z zastrzeżeniami jak wyżej) nie występuje wcale. Podobne różnice widać, gdy porównuje się oba przymiotniki w kontekście rzeczowników rzeczywistość, świat, wojna i wydarzenie.

Można też sprawdzić, że kolokacje absurdalny dowcip, absurdalny humor i absurdalny żart nie znajdują odpowiednika ze słowem niedorzeczny, podobnie jak absurdalny dialog i absurdalne teksty. Obserwacja ta i poprzednie sugerują, że poczucie absurdalności świata ma coś wspólnego z teatrem absurdu i z niektórymi nurtami filozofii, zwłaszcza egzystencjalizmem, por. informacje pozajęzykowe wyżej.

Nie znajduje natomiast odpowiednika w języku ogólnym rozróżnienie zdań absurdalnych i niedorzecznych (nonsensownych) czynione przez logików. Absurd nie jest wyłącznie cechą wyrażeń wewnętrznie sprzecznych ani nawet sytuacji cechujących się współistnieniem elementów niekoherentnych. Absurdalne pomysły i wnioski, żądania i pretensje mogą być sprzeczne jedynie z doświadczeniem poznawczym nadawcy, który za pomocą słowa absurdalny wyraża emfatycznie swoje zaskoczenie lub oburzenie. Czasem wrażenie absurdalności czegoś jest takie, że jedyną reakcją jest śmiech, por. „Myśl o posiadaniu pięciu pokojów do własnej dyspozycji wydawała mi się tak absurdalna, że się roześmiałem" (Jerzy Stawiński, Piszczyk, 1997).

Nieprzejrzysta struktura słowa absurdalny w porównaniu z czytelnym co do swojej budowy słowem niedorzeczny sprawia, że to pierwsze jest odbierane jako bardziej dobitne. Pewnie dlatego kolokacja wręcz absurdalny występuje w zrównoważonym NKJP 41 razy, a kolokacja wręcz niedorzeczny tylko 2 razy – dysproporcja jest dużo większa, niżby wynikało z ogólnej przewagi słowa absurdalny nad słowem niedorzeczny (jak widzieliśmy, około 4-krotnej).

Silniejszy wydźwięk słowa absurdalny i jego większa sugestywność mogą czynić je bardziej atrakcyjnym: choć upowszechnione w polszczyźnie w dobre sto lat po upowszechnieniu się słowa niedorzeczny, jest dziś od niego kilka razy częstsze. Inną okolicznością, która mogła wpłynąć na jego popularność, są jego związki z pewnymi nurtami we współczesnej filozofii i dramacie.

Bliższe sobie pod względem semantycznym wydają się wyrazy nonsensowny i niedorzeczny. Ten pierwszy jest jednak wyraźnie rzadszy (zaledwie 0,8 razy na milion słów), co sprawia, że jego obraz kolokacyjny jest ubogi i mało użyteczny w opisie jego znaczenia. Zbadanie całej serii synonimów, do której należą wyrazy absurdalny, bezsensowny, niedorzeczny, nonsensowny, bzdurny, idiotyczny, głupi i in., ujawniłoby na pewno dalsze różnice.

REFERENCES

Blackburn S., Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004.

ESJP: Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Bańkowski, t. 1 – 2. Warszawa: PWN, 2000.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

Kotarbiński T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, wyd. 2. Wrocław: Ossolineum, 1961.

Mała encyklopedia logiki, wyd. 2, red. W. Marciszewski. Wrocław: Ossolineum 1988.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929. [Wyd. 1, 1916].

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

Wołk M., O absurdzie. Rozważania semantyczne, „Lingusitica Copernicana" 2009, nr 1, s. 111–126.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

22.06.2013