LOANWORD

chips

VARIANTS

chips, rzadziej czips

DEFINITION

„cienki, smażony plasterek ziemniaka, jedzony na zimno" (WSWO)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Chipsy smaży się w tłuszczu i przyprawia lub aromatyzuje na wiele sposobów. Szczegóły produkcji i użytych surowców odróżniają chipsy od chrupek i prażynek, z którymi łączy je to, że jedzone są jako przekąska. W zasadzie chipsy powinny być z ziemniaków (tak są opisywane w słownikach), ale są też chipsy bananowe, jabłkowe, a nawet marchewkowe, które nie zawierają tłuszczu, gdyż nie są smażone, lecz suszone w wysokiej temperaturze.

Według anegdoty chipsy wynalazł przypadkowo w 1853 r. pewien restaurator w Saratoga Springs (USA), który – na złość klientowi grymaszącemu, że podane mu frytki są za grube – pokroił ziemniaki w bardzo cienkie plasterki i spiekł tak, że nie dało się ich nakłuć widelcem. Ku jego zdziwieniu klient był zachwycony (Panati 2004: 228–339). Możliwe jednak, że przepis na chipsy restauratorzy zaczerpnęli z wcześniejszych książek kucharskich.

W pierwszych dekadach XX w., dzięki wynalezieniu maszyny do obierania ziemniaków, chipsy zaczęto produkować masowo w fabrykach. Z Nowej Anglii i sąsiednich, północno-wschodnich stanów USA rozpowszechniły się na cały kraj, a także stały się znane za granicą. Dziś są nie tylko jednym z głównych produktów ziemniaczanych, ale też liderem na rynku pikantnych przekąsek (w 2005 r. ich udział w rynku takich przekąsek przekraczał 35% – informuje portal http://www.potatopro.com).

„[Chipsy] Kuszą, wciągają, przyjemnie chrupią. Statystyczny Polak zjada ich prawie 2 kg rocznie, a Amerykanie wydają na nie w roku 6 miliardów dolarów! Nie ma bez nich imprezy, Sylwestra i wspólnego oglądania meczu" – czytamy w portalu http://tvnplayer.pl. Popularność płatków ziemniaczanych ma jednak też swoją złą stronę. Ponieważ są tłuste i słone, powodują otyłość i nadciśnienie, a zawarty w nich akrylamid działa toksycznie na układ nerwowy i zwiększa ryzyko chorób nowotworowych (http://wiadomosci.gazeta.pl).

Pierwszym producentem chipsów w Polsce była firma ITI, założona przez Jana Wejcherta (wspólnie z Mariuszem Walterem), późniejszego współzałożyciela telewizji TVN. „W kwietniu 1984 r. dostaliśmy licencję na firmę zagraniczną, którą firmował mój stryj z Irlandii, architekt. Zaczęliśmy od handlowania sprzętem Hitachi, który dał nam wyłączność na Polskę. Baltona i Pewex musiały kupować od nas. Rok później, jako pierwsi w Polsce, zaczęliśmy też produkcję czipsów ziemniaczanych – wspominał Wejchert. Przyznawał, że wtedy ludzie uważali ich za szaleńców, nikt nie był w stanie wyobrazić sobie, jak «można jeść suszone ziemniaki»" (Jan Wejchert. Myjnia, czipsy i kasety wideo, „Dlaczego?", 13.01.2010).

OTHER MEANINGS

Chipsy nie mają innych znaczeń, ale częściowo wspólny paradygmat ze słowem chip ‘miniaturowy układ scalony', zapożyczonym z tego samego ang. źródła.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od ang. potato chips, w skrócie chips – amerykańskiej nazwy płatków ziemniaczanych, która jest liczbą mnogą od chip, m.in. ‘odłamek, wiórek, płatek ziemniaczany', a także ‘miniaturowy układ scalony' (skąd niezależnie w polszczyźnie chip). Adaptacja ang.-amer. słowa chips odbyła się na drodze tzw. depluralizacji (Fisiak 1961), czyli zdublowania ang. morfemu liczby mnogiej pol. końcówką o tej samej funkcji (czego warunkiem zatarcie pluralnej funkcji ang. -s, por. pol. chips o wartości liczby pojedynczej).

W brytyjskiej angielszczyźnie chips to ‘frytki', płatki ziemniaczane określa się tam słowem crisps, którego źródłem łc. crispus ‘kędzierzawy'. Etymologia tłumaczy się tym, że początkowo ang. crisp było określeniem kręconych włosów, a późniejsze znaczenia tego słowa wykształciły się prawdopodobnie pod wpływem zasugerowania się jego dźwiękiem (OED). Jak widać, ang.-bryt. crisps ‘chipsy' ma podobną genezę jak pol. chrupki, od dźwiękonaśladowczego chrupać. Choć dla słowa chip słowniki ang. nie wskazują źródła w onomatopei, nawet ono może być ono odbierane jako dźwiękowo sugestywne, por. opinię Jerzego Bralczyka (2007: 35), który, porównując je ze słowem chrupki, notuje: „kto wie, czy czipsy nie są bardziej, choć trochę cienko, chrupiące. Ja to słyszę".

WORD HISTORY

Słowo obecne w polszczyźnie od połowy lat 80. XX w., tzn. od wprowadzenia chipsów na polski rynek (zob. EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION wyżej). Szerzej znane jednak dopiero od progu lat 90., o czym świadczy internetowe Archiwum „Gazety Wyborczej", obejmujące teksty publikowane od 1989 r.: zarówno chipsy, jak spolszczone czipsy pojawiają się w nim dopiero w 1991 r.

W 1992 r. chipsy zostały zanotowane w suplemencie SJPSz. Z tego samego roku pochodzi cytat przytoczony w Nowym słownictwie polskim, który przypomina, że pojawienie się chipsów w Polsce zbiegło się ze zmianami ustrojowymi przełomu lat 80. i 90. XX w.: „Chio Lilly Snack Foods istnieje dopiero rok, a już stała się potentatem w produkcji chipsów z polskich ziemniaków" (za „Gazetą Wyborczą"). Wcześniej znane były u nas prażynki – grubsze, prawie białe i mniej pikantne, wytwarzane z masy mączno-ziemniaczanej, a nie z krojonych ziemniaków.

Zapożyczone chipsy szybko się zasymilowały graficznie i w formie czipsy obecne są w następnej serii Nowego słownictwa polskiego, z cytatem z 1993 r. Do dziś jednak forma spolszczona jest o rząd wielkości rzadsza od obcej. O przyczynach tego stanu rzeczy – zob. GENERAL DISCUSSION.

DERIVATIVES

chipsowy, chipsik, także w pisowni spolszczonej: czipsowy, czipsik

VARIANT

chips

PRONUNCIATION

[czips]

GRAMMAR

Rzeczownik męski żywotny, chipsa, chipsie, chipsy, zwykle lm.

FREQUENCY

Około 4 na milion słów. Wartość trudna do oszacowania ze względu na częściowe nakładanie się form wyrazów chips i chip.

USAGE

Wariant obcy, o przeważającej frekwencji, używany w handlu, a więc oficjalny.

COLLOCATIONS

chips

~y ziemniaczane

opakowanie ~ów, paczka, torebka ● reklama ~ów, rynek

opakowanie po ~ach

chrupać ~y, jeść, pogryzać ● lubić ~y ● produkować ~y, kupować, sprzedawać

batoniki, ~y; batony, ~y; frytki, ~y; hamburgery, ~y; orzeszki, ~y; paluszki, ~y; słodycze, ~y ● piwo i ~y

EXAMPLES

Z ziemniaków uzyskuje się około 100 produktów przemysłowych. Do najpopularniejszych należą: mączka ziemniaczana, spirytus, krochmal, frytki ziemniaczane, chipsy itp. (Jan Fereniec, Zarys ekonomiki i organizacji rolnictwa, 1985)

Miejscowości wypoczynkowe roją się od budek wypełnionych chipsami, słodyczami i coca-colą. Nawet najrozsądniejsi rodzice ulegają w końcu pod presją niezliczonych gum do żucia i batonów. (Justyna Dąbrowska, O jedzeniu wakacyjnie, „Gazeta Wyborcza", 7.08.1992)

Unikaj chipsów, marynowanych oliwek, słonych orzeszków. Rzadziej sięgaj po solniczkę. (13 sposobów na szczupły wygląd, „Cosmopolitan", 2000, nr 7)

VARIANT

czips

PRONUNCIATION

[czips]

GRAMMAR

Rzeczownik męski żywotny, czipsa, czipsie, czipsy, zwykle lm.

FREQUENCY

Mniej niż 1 na milion słów.

USAGE

Wariant spolszczony, o pisowni dostosowanej do wymowy. W NKJP obecny głównie w transkrypcjach rozmów, co – wobec braku informacji o liczbie osób transkrybujących i zasadach, którymi się kierowały – ma niewielką moc dowodową. Porównanie obrazów Google dla wyrazów chipsy i czipsy pokazuje jednak, że druga forma rzeczywiście ma charakter potoczny: o ile bowiem kwerenda chipsy przynosi zdjęcia realnych płatków ziemniaczanych – w opakowaniu lub na talerzu – o tyle wśród wyników kwerendy czipsy jest dużo zdjęć i rysunków żartobliwych. (O wykorzystaniu obrazów Google do badań lingwistycznych – zob. Bańko 2013).

COLLOCATIONS

czips

paczka ~ów

EXAMPLES

Dopiero w ostatnich latach dobre kartofle spożywcze zyskują na znaczeniu. Okazało się, że w Polsce ich nie ma! Doszło nawet do tego, że działający u nas producenci czipsów czy frytek, od McDonalda poczynając, importowali odpowiednie odmiany kartofli z Niemiec czy Holandii (...). (Zdzisław Morawski, Gdzie ten dom, gdzie ten świat, 1994)

Dyrektor hotelu Karwia, doktor Sebastian Koch, szedł brzegiem morza, patrząc łakomie na hot dogi, czipsy, wędzone szprotki, sajgonki, kiełbaski, konserwowe ogórki, naleśniki, placuszki, lody, jabłka, mandarynki, wafelki i kanapki. Dzieci i dorośli pożerali te wszystkie rzeczy kupowane z przenośnych straganów lub wyjmowane z plastikowych pudełek i torebek. (Joanna Rudniańska, Miejsca, 1999)

Jak wyliczył Instytut Matki i Dziecka, ponad 13 procent dzieci i młodzieży w wieku 13–15 lat ma nadwagę. Jest to efekt nadmiernego spożycia czipsów, batoników czekoladowych i napojów z konserwantami. (Janusz Strzelczyk, Jednak czipsy można sprzedawać w szkołach, „Dziennik Zachodni", 21.01.2009)

GENERAL DISCUSSION

Zastanawia mniej więcej 10-krotna przewaga chipsów nad czipsami w ponad 20 lat po spolszczeniu obcej formy i jej pojawieniu się w druku. Spolszczenie było łatwe, forma spolonizowana pojawiła się niemal równocześnie z formą obcą. Dlaczego więc dotychczas nie dorównała jej frekwencją?

Czynnikiem podtrzymującym obcą pisownię jest na pewno jej obecność w handlu: na opakowaniach producenci umieszczają słowo chipsy, nie czipsy. Nie jest ono jednak nazwą własną, lecz gatunkową, można przypuszczać więc, że ustąpiłoby miejsca na opakowaniach formie polskiej, gdyby ta ostatnia zyskała większą popularność. Czy tylko obecność nazwy chipsy w obrocie handlowym przeciwdziała upowszechnieniu się pisowni spolszczonej?

Nasuwa się przypuszczenie, że obca pisownia nadaje chipsom aurę czegoś wyjątkowego. Brzmi to paradoksalnie w zestawieniu z masową konsumpcją tej przekąski, ale znajduje uzasadnienie w językowym i obyczajowym snobizmie, w przedkładaniu tego, co zagraniczne, zwłaszcza zachodnie, nad to, co rodzime. Niewykluczone, że chipsy po prostu lepiej smakują od czipsów.

Przeciwnego zdania jest Jerzy Bralczyk (2007: 35), który poświęcił czipsom (w tej pisowni) na pół żartobliwe hasło w słowniku: uważa on, że zapisane po polsku czipsy smakują bardziej. Zapewne spolszczona forma skraca dystans, możliwe więc, że czipsy wydają się czymś bliższym i milszym od chipsów. Z drugiej strony obca pisownia podnosi „prestiż" płatków ziemniaczanych i może przyczyniać się do postrzegania ich jako lepszych pod jakimś względem. Jak jest naprawdę, powinien pokazać eksperyment psychologiczny.

REFERENCES

Archiwum Gazety Wyborczej, http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/0,0.html.

Bańko M., Obrazy Google jako źródło informacji lingwistycznej (w:) Na tropach korpusów. W poszukiwaniu optymalnych zbiorów tekstów, red. W. Chlebda. Opole: Uniwersytet Opolski, 2013, s. 73–84.

Bralczyk J., Nowe słowa. Warszawa: Hachette Livre, 2007.

Fisiak J., Zjawisko depluralizacji niektórych rzeczowników angielskich zapożyczonych przez język polski, „Język Polski" XLI, 1961, nr 2, s. 138–139.

Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1985–1992, red. T. Smółkowa, cz. I–II. Kraków: IJP PAN, 1998–1999.

Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993–2000, red. T. Smółkowa, cz. I–IV. Kraków: IJP PAN, 2004–2006.

OED: Oxford English Dictionary, https://han.buw.uw.edu.pl/han/oed/www.oed.com/.

Panati Ch., Niezwykłe dzieje zwykłych rzeczy. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004.

SJPSz: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3. Warszawa: PWN, wyd. 1 scalone, 1995 [wyd. 1, PWN, 1978–1981; suplement 1992].

Słownik języka polskiego. Suplement, red. M. Bańko, M. Krajewska, E. Sobol. Warszawa: PWN, 1992.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

12.04.2013