LOANWORD

anomalia

DEFINITION

„odchylenie od normy; nieprawidłowość" (USJP, WSWO)

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w testach naukowo-dydaktycznych, przeszło dwa razy rzadsze w innych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od niem. Anomalie lub fr. anomalie, z łc. anomalia, z gr. anōmalía ‘nierówność, nieregularność'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, zanotowane w SWil z definicją: „nieregularność, nieforemność, niewłaściwy lub nienależyty stan czego". W SWar objaśnione podobnie: „nieprawidłowość, nieregularność, nieforemność; zboczenie", w Słowniku ilustrowanym Arcta natomiast w sposób bliższy współczesnemu rozumieniu: „objaw odstępujący od prawidła, od reguły; nieprawidłowość, nienormalność, zboczenie".

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Terminy specjalistyczne: anomalie astronomiczne, anomalia magnetyczna i in.

DERIVATIVES

anomalny

VARIANT

anomalia

PRONUNCIATION

[anomalia]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, anomalii, anomalie. Składnia: anomalia – czego.

FREQUENCY

Około 3 na milion słów.

COLLOCATIONS

anomali|a

występujące ~e

~e pogodowe, klimatyczne, magnetyczne, psychiczne

skutki ~i

EXAMPLES

Spostrzeżenie to p. Thirial nie uszło uwagi innych badaczy, śledzących wszystkie odcienia i anomalie gorączki tyfoidalnej. (Gwałtowne zapalenie płuc, „Tygodnik Lekarski", 1857, nr 50)

W dawnej Polsce, skutkiem anomalii ustroju społecznego, a w następstwie politycznego, patriotyzm, który gdzie indziej polegał na wierności monarsze, na przywiązaniu do państwa i przejęciu się ambicjami państwowymi, zwyrodniał, ustępując miejsca nieograniczonemu przywiązaniu do swobód i przywilejów (...). (Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, 1902)

Choroby, zaburzenia i anomalie sfery płciowej. Godz. przyjęć: 1–2 i 5–7. Porady eugeniczne w zakresie seksuologii. (Dział lekarski, „Nowiny Codzienne", 1932, nr 153)

Spółka płaciła duże kwoty podatków i świadczeń, pomimo, że ponosiła straty. Jest to anomalia naszego systemu podatkowego, którego niedomaganie występuje jaskrawo w powyższym fakcie. (Amerykańska spółka akc. Kompania Singer, „Codzienna Gazeta Handlowa", 1939, nr 58)

(...) regresja funkcjonalna stanowi specyficzny rodzaj anomalii, która wymaga specjalnego postępowania wyrównawczego. (Tadeusz Gałkowski, Podstawy wczesnej rewalidacji dzieci z wrodzonymi upośledzeniami, „Studia Pedagogiczne", 1979, nr 40)

Seria ostatnich anomalii pogodowych w całym świecie wiązana jest z masowym niszczeniem lasów w dżungli amazońskiej. (Desperacja Indian, „Zielone Brygady", 1.10.1993)

To, że zawsze byłaś z mężczyznami, a teraz kochasz kobietę, nie jest jakąś anomalią przyrodniczą. (Cosmo, ratuj, „Cosmopolitan", 2000, nr 7)

SYNONYM

nieprawidłowość

PRONUNCIATION

[ńeprawidłowość]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, nieprawidłowości; zwykle lm. Składnia: nieprawidłowości – w czym lub przy czym.

FREQUENCY

Około 23 na milion słów.

DEFINITION

USJP:1. „brak prawidłowości, bycie nieprawidłowym", 2. „fakt lub zjawisko pozbawione prawidłowości, niezgodne z przepisami, normami, prawidłami".

ISJP: „Nieprawidłowości to działania lub zjawiska niezgodne z normą lub przyjętymi zasadami".

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w tekstach urzędowych i stenogramach sejmowych, rzadsze w publicystyce i internetowych tekstach nieinteraktywnych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od nieprawidłowy, co kolejno z prawidłowy, prawidło (początkowo ‘przyrząd do formowania czegoś, zwłaszcza forma do obuwia', od XVII w. ‘zasada, reguła'), ps. *pravidlo ‘przyrząd do prostowania czegoś', wreszcie psł. *praviti ‘prostować' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWil, choć o potrzebie wyrażania danego sensu świadczy zanotowany tam przymiotnik nieprawidelność (nb. w SJPLin jest prawidelność, prawdopodobnie neologizm Lindego). Zanotowane w SWar z definicją „zboczenie, anomalia" i przykładem dotyczącym nieprawidłowości w postępowaniu sądowym.

COLLOCATIONS

nieprawidłowoś|ć

duże ~ci, istotne, poważne, rażące, znaczne, drobne ● istniejące ~ci, opisane, powstałe, powyższe, wspomniane, zaistniałe ● popełniane przez kogoś, wynikające z czegoś, związane z czymś ● domniemane ~ci, rzekome ● ewentualne ~ci, możliwe, potencjalne ● główne ~ci, liczne, konkretne, najczęstsze, rozmaite

~ci finansowe, formalne, podatkowe, psychiczne, rozwojowe

~ć działania czegoś, ~ci funkcjonowania czegoś

~ci w działaniu czegoś, w jakimś postępowaniu, procesie, prowadzeniu czegoś, przebiegu czegoś, realizacji czegoś, w sposobie robienia czegoś ● ~ci w finansowaniu czegoś, gospodarce (np. finansowej), gospodarowaniu, nadzorze, naliczaniu czegoś, obrocie czymś, pracy (urzędu), prywatyzacji, rozliczaniu czegoś, śledztwie, zarządzaniu czymś ● ~ci przy budowie czegoś, organizowaniu czegoś, prowadzeniu czegoś, realizacji czegoś, prywatyzacji, przetargu, sprzedaży czegoś, wydawaniu (decyzji, pozwoleń), zakupie czegoś ● ~ci w gminie, placówce, spółce, urzędzie ● ~ci w dokumentacji, dokumentach, sprawozdaniach ● ~ci w budowie (ciała), w pracy (serca) ● ~ci w jakimś zakresie

lista ~ci, szereg ● liczba ~ci, skala ● podejrzenie ~ci, zarzut ● przyczyna ~ci, przykłady, przypadki

doniesienia o ~ciach, informacje, sygnały, zawiadomienie

dostrzec ~ci, odkryć, potwierdzić, stwierdzić, udowodnić, ujawnić, wskazać, wykazać, wykryć, zaobserwować, zauważyć, znaleźć ● poinformować kogoś o ~ciach, powiadomić, reagować na ~ci, sygnalizować ~ci, wskazać na ~ci, zgłosić ~ci ● szukać ~ci, ustalić, wyjaśnić, zbadać ● usunąć ~ci, wyeliminować, zlikwidować, przeciwdziałać ~ciom, zapobiegać ● popełnić ~ci, odpowiadać za ~ci, zarzucić komuś ~ci

coś powoduje ~ci ● doszło do ~ci

~ci dotyczą czegoś, polegają na czymś, występują gdzieś, powodują coś ● ~ci wyszły na jaw, wystąpiły ~ci

~ci i nadużycia, ~ci i uchybienia ● błędy i ~ci, nadużycia i ~ci, uchybienia i ~ci

ktoś odpowiedzialny za ~ci, winny ~ci ● postępowanie w sprawie ~ci, śledztwo ● kontrola wykazała ~ci ● wiele ~ci

EXAMPLES

Znalazłam się w wielkim salonie, bardziej długim niż szerokim, który przez tę nieprawidłowość form wyglądał na kształt olbrzymiej szuflady. (Eliza Orzeszkowa, Pamiętnik Wacławy, 1871)

Wskazuje to wyraźnie, jak duże nieprawidłowości istnieją w naszym systemie przysposobienia gospodarczego oraz celowej walki z trudnościami w zdobyciu przyszłego zawodu przez młodzież (...). (Przysposobienie gospodarcze, „ABC Nowiny Codzienne", 1935, 33)

Rzecznik dyscyplinarny, stwierdziwszy nieprawidłowość w działaniu władzy lub organu Zrzeszenia, obowiązany jest poinformować o tym władze lub organy nadrzędne Zrzeszenia. (Stanisław Godlewski, Vademecum myśliwego, 1955)

Elektroniczne przyrządy diagnostyczne wykażą nieprawidłowości działania elementów instalacji, ale nie wykażą np. źle umocowanego przewodu, który wprawdzie lada chwila może się odłączyć, ale – jeszcze się nie odłączył. (Eksploatacja. Po urlopie, „Motor", 1975, nr 40)

W 13 przypadkach podano do publicznej wiadomości informacje o ukaraniu winnych zaniedbań i nieprawidłowości. (W naszym obiektywie, „Prasa Polska", 1980, nr 7)

(...) po publikacjach prasowych o kieleckim Centrum do krakowskiej prokuratury napłynęło z całego kraju wiele informacji o nieprawidłowościach przy egzaminach na prawo jazdy. (Dariusz Ryń, Prawa jady bez egzaminu, „Gazeta Wyborcza", 23.07.1997)

Wewnętrzne dochodzenie wykazało w kopalni rażące nieprawidłowości w trzech pionach, zajmujących się zaopatrzeniem. (Obsmarowany i oczyszczony, „Gazeta Wrocławska", 18.01.2002)

SYNONYM

zaburzenie

PRONUNCIATION

[zaburzeńe]

GRAMMAR

Rzeczownik nijaki, zaburzenia, zaburzeń; zwykle lm. Składnia: zaburzenia – czego.

FREQUENCY

Około 30 wystąpień na milion słów.

DEFINITION

SWJP: 1. „zakłócenia w funkcjonowaniu organizmu", 2. „wystąpienia przeciwko komuś lub czemuś; zamieszki, rozruchy".

USJP: 1. „zakłócenie, nieprawidłowość w działaniu, funkcjonowaniu czegoś, stan odbiegający od normy, zwłaszcza w czynnościach fizjologicznych organizmu", 2. „zamieszki, rozruchy, wrzenie".

ISJP: „Zaburzenia jakichś procesów, np. fizjologicznych lub gospodarczych, to nieprawidłowości zakłócające ich normalny przebieg".

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych, dwukrotnie rzadsze w informacyjno-poradnikowych, jeszcze rzadsze w innych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

Znaczenie czynnościowe, czysto gerundialne, np. „(...) skazuję cię za zaburzenie porządku na ulicy na siedem dni aresztu (...). (Teodor Tomasz Jeż, Nad rzekami Babilonu)

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od zaburzyć, z burzyć, co z psł. *buriti ‘grzmieć, huczeć', spokrewnione z łc. furere ‘szaleć, srożyć się' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo zanotowane w SStp z definicjami: „gwałtowny ruch fal, burza na morzu" oraz „zapalczywość, gniew". W podobnych znaczeniach i w tym samym porządku w Nowym dykcjonarzu Troca: na pierwszym miejscu ‘burza, sztorm', na drugim ‘niepokój, zamęt'. W SJPLin tylko pierwsze z nich: „burza wszystko zamącająca". Dopiero w SWil znaczenie atmosferyczne schodzi na dalsze miejsce, ustępując znaczeniu abstrakcyjnemu: „zamieszanie, wzburzenie, nieporządek, hałas, zgiełk z rozhukania namiętności". W SWar na początku znaczenie czynnościowe (gerundium), na drugi miejscu połączone znaczenie atmosferyczne i ogólne: „zamieszka, wzburzenie, burza, zamęt, wrzenie, ruchawka, rozruch, burda, niepokój, awantura, breweria, rewolucja", na trzecim nowe: „zakłócenie czynności fizjologicznej".

COLLOCATIONS

zaburze|nie

ciężkie ~nia, głębokie, gwałtowne, nagłe, nasilone, niewielkie, ostre, poważne, silne, znaczne ● chroniczne ~nia, okresowe, przewlekłe, trwałe ● wrodzone ~nia

~nia afektywne, czynnościowe, depresyjne, emocjonalne, fizjologiczne, funkcjonalne, genetyczne, hormonalne, jelitowe, lękowe, metaboliczne, nerwicowe, nerwowe, neurologiczne, organiczne, psychofizyczne, psychosomatyczne, psychiczne, rozwojowe, ruchowe, seksualne, somatyczne, umysłowe, wegetatywne, żołądkowe, żołądkowo-jelitowe ● ~nia atmosferyczne, antyspołeczne, społeczne ● ~nia związane z czymś

~nia czynności (np. nerek), funkcji (np. serca), funkcjonowania (np. mózgu), pracy (np. wątroby), procesów (np. myślowych) ● ~nia cyklu miesiączkowego, czucia, erekcji, koncentracji, krążenia, łaknienia, metabolizmu, miesiączkowania, mowy, myślenia, jakichś narządów, nastroju, oddychania, odporności, odżywiania, orientacji, osobowości, pamięci, percepcji, potencji, przemiany materii, równowagi, rozwoju, rytmu serca, słuchu, snu, świadomości, tożsamości, trawienia, układu (np. pokarmowego), uwagi, widzenia, wzroku, wzrostu, wzwodu, zdrowia, zachowania ● ~nia jakiejś natury, jakiegoś typu

~nia w funkcjonowaniu (np. narządów), miesiączkowaniu, pracy (np. nerek), rozwoju, zachowaniu ● ~nia w jakiejś sferze, na jakimś tle ● ~nia na rynku

diagnoza ~ń, diagnozowanie, identyfikacja, leczenie, rozpoznawanie, terapia, zapobieganie ~niom ● objawy ~ń, przejawy, symptomy ● mechanizmy ~ń, powód, przyczyna, skutek, wynik ● klasyfikacja ~ń, rodzaj, typ ● powstawanie ~ń, ryzyko

chorzy z jakimiś ~niami, dzieci, dorośli, ludzie, osoby, pacjenci

mieć jakieś ~nia, przejawiać, wykazywać, cierpieć na ~nia czegoś ● leczyć ~nia, obserwować, stwierdzić

coś powoduje ~nia, wywołuje, doprowadza do ~ń, prowadzi ● coś wskazuje na ~a czegoś ● coś ulega ~niu ● dochodzi do ~ń

~nia następują, powstają, występują, towarzyszą czemuś

~nia i choroby ● choroby i ~nia, nerwice i ~nia

EXAMPLES

(...) niemogąc już wola nasza w niczym sobie przeciwną być, ani zaburzenia żadnego uczuć, we wszytkim rozumowi posłuszną sie stanie (...). (Łukasz Górnicki, Dworzanin polski, 1566)

(...) Malwina ofiarowała jej przytulenie w domu swoim przez czas zaburzeń wojny, przytulenie, które młynarka z największą wdzięcznością przyjęła (...). (Maria Wirtemberska, Malwina, czyli domyślność serca, 1825)

(...) kula, przebiwszy czoło, poszła ku górze i zatrzymała się pod czaszką. Znaleźli i wyjęli ją dość łatwo, ale czy będzie żył (...) nie wiadomo. Jeden z lekarzy obawia się zaburzeń w mowie, ale teraz chodzi jeszcze o życie. (Henryk Sienkiewicz, Rodzina Połanieckich, 1895)

Miał ze sobą córkę, pannę przeciętnej urody, opaloną, zadzierzystą i szczerze wesołą, oraz syna studenta, siedzącego na wsi od dłuższego czasu wskutek jakichś w jego uniwersytecie zajść i zaburzeń. (Stefan Żeromski, Uroda życia, 1912)

Co pewien okres pozostawał na kilka dni w łóżku, w swoim pokoju hotelowym – cierpiał na jakieś zaburzenia nerwowe. (Henryk Worcell, Zaklęte rewiry, 1936)

Krwiożerczych rybek było tam coraz więcej, z brzegu widzieliśmy w różnych miejscach na powierzchni wody powstające wiry i zaburzenia , a tu, tam co zapalczywsze humy wyskakiwały, błyszcząc na chwilę łuskami w powietrzu. (Arkady Fiedler, Orinoko, 1957)

Groźne dla burżuazji niemieckiej niebezpieczeństwo zostało zażegnane przynajmniej w Niemczech środkowo-południowych. Ale strajki i zaburzenia trwały w dalszym ciągu. (Franciszek Ryszka, Noc i mgła, 1962)

Najpierw występuje u chorego krwawa biegunka, potem zupełna apatia, skóra szybko żółknie, a wreszcie przychodzą zaburzenia systemu krążenia i w konsekwencji zgon. (Lucjan Wolanowski, Upał i gorączka, 1970)

Dawniej łąki nadnoteckie i obrzańskie słynęły z bardzo wysokich plonów. Dziś wskutek zaburzenia prawidłowych stosunków wodnych przydatność tych gleb zmalała. (Włodzimierz Łęcki, Wielkopolska: przewodnik, 1989)

Ponieważ w chwili obecnej przypada szczyt aktywności słonecznej, gwałtowne zaburzenia na Słońcu mogą wpłynąć w znacznym stopniu na ziemską jonosferę i stan gęstości górnej części atmosfery. (Powrót na Ziemię, „Metropol", 2001, nr 22/03)

GENERAL DISCUSSION

Z trzech porównywanych tu słów zaburzenie jest najstarsze, obecne już w okresie staropolskim. Jednak dopiero w XIX w. zaczął kształtować się jego współczesny obraz: znaczenie związane z burzą zeszło na dalsze miejsce, na czoło wysunęło się znaczenie abstrakcyjne, dotyczące stanów emocjonalnych i niepokojów społecznych, przy czym na koniec i one zostały zdominowane przez konteksty medyczne, które w obrazie kolokacyjnym zaburzeń dziś przeważają.

W tym czasie, gdy zmieniała się struktura znaczeń słowa zaburzenie, pojawiły się w polszczyźnie nieprawidłowość i anomalia. Pierwsze z tych słów wyspecjalizowało się jako nazwa niepożądanych i niezgodnych z prawem działań w obszarze społeczno-gospodarczym, drugie ma szerszy zakres użycia, obejmujący przede wszystkim zjawiska przyrodnicze i społeczne, ale także odstępstwa od normy w rozwoju anatomicznym czy psychicznym. Nie tylko więc zakresy użyć anomalii i nieprawidłowości są różne, ale też żaden z nich nie zachodzi istotnie na sferę użyć słowa zaburzenie.

Genetycznie, ale też synchronicznie obca anomalia w sumie pojawia się w kontekstach najbardziej zróżnicowanych, podczas gdy nieprawidłowości i zaburzenia zwykle dotyczą, odpowiednio, sfery społeczno-gospodarczej i medycznej. Jeśli jednak spojrzeć na wymienione słowa poprzez galerie przyporządkowanych im obrazów Google, to anomalia przybiera najbardziej jednoznaczny i konkretny wyraz, ponieważ charakter jej narzucają liczne tu zdjęcia zdeformowanych płodów, chorobliwie zmienionych narządów i innych patologii przyrodniczo-medycznych.

Na tle licznych nieprawidłowości, o których codziennie informują media, i zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, do których przyzwyczajają nas poradniki i porady dotyczące zdrowia, nawet jedna anomalia może zwrócić na siebie uwagę. Słowo to wyróżnia się, po pierwsze, zdecydowanie niższą frekwencją, po drugie, obcym pochodzeniem, po trzecie tym, że równie często występuje w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej (jedyny powtarzalny kontekst z wyraźną preferencją dla liczby mnogiej to anomalie pogodowe).

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

16.04.2014