LOANWORD

businessman

VARIANTS

businessman, częściej biznesmen

DEFINITION

Współczesne słowniki odsyłają ten wariant do częstszego biznesmen i przy nim podają definicję.

USJP: 1. „człowiek prowadzący rozległe interesy; przedsiębiorca, przemysłowiec, handlowiec", 2. „właściciel firmy handlowej, produkcyjnej lub usługowej";

WSWO: „człowiek prowadzący interesy; przedsiębiorca, przemysłowiec, handlowiec";

SWJP: „człowiek prowadzący biznes, mający prywatną firmę; przedsiębiorca, handlowiec, przemysłowiec";

ISJP: „mężczyzna zajmujący się biznesem, np. prowadzący własne przedsiębiorstwo i uzyskujący z tego duże dochody".

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Protoplastami biznesmenów byli przed wiekami kupcy, podejmujący ryzyko dalekich podróży w celu pomnożenia kapitału. Biznes we współczesnym pojęciu pojawił się jednak dopiero wraz z rozwojem mieszczaństwa. W Polsce, gdzie jego narodziny były opóźnione i przypadły niefortunnie na okres braku niepodległości, społeczeństwo o tradycjach szlacheckich nie ceniło sobie przedsiębiorczości, nazywanej tu pogardliwie geszeftem (obraz Polski z okresu przemian, podzielonej na tle stosunku do ludzi interesu, daje Lalka). Okres niepodległości i względnej normalności trwał krótko, a dokonana przez władze PRL nacjonalizacja gospodarki niemal wykluczyła z życia prywatnych przedsiębiorców. Ci, którzy się nie poddali, byli traktowani niechętnie nie tylko przez rządzących, ale też ogół społeczeństwa. Jak zauważyła trafnie Iwona Kurz (2008: 88), odnoszone do nich określenie prywaciarze „łączy[ło] w sobie pogardę dla «posiadacza» i «wyzyskiwacza» z zazdrością dla jego stanu posiadania". Potocznych i deprecjonujących nazw ludzi podejmujących prywatną inicjatywę było zresztą więcej, por. badylarz, cinkciarz, waluciarz.

Niechętny, w najlepszym razie zaś ambiwalentny stosunek do ludzi biznesu, okazał się trwalszy niż PRL, por.: „Niektórzy uważają, że określenie biznes nie jest zbyt eleganckie, nie tylko dlatego, że nie jest ono terminem polskim. W naszej kulturze jego konotacje są dość niejednorodne; często powodujące skojarzenia z procederem moralnie podejrzanym i nieetycznymi postawami uczestników zdarzeń gospodarczych" (Nogalski, Śniadecki 2001: 17). W dalszej części książki autorzy informują, że w badaniu CBOS z początku lat 90. większość respondentów deklarowała antypatię do przedsiębiorców, a prawie połowa uważała, że ich majątek jest wynikiem działań nieuczciwych lub wręcz przestępczych (s. 17–18).

USAGE

Według USJP słowo w pierwszym znaczeniu książkowe, w drugim potoczne (sam podział na znaczenia jednak wątpliwy, nie mający odpowiednika w innych słownikach). Dystrybucję stylistyczną podano przy poszczególnych wariantach niżej.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z ang. businessman ‘biznesmen, człowiek interesu, przedsiębiorca'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWar (t. 1, 1900), choć jest tam business oznaczony jako rzadki, z definicją „gieszeft, interes, handel" i zaskakującą dziś informacją o wymowie: „czyta się zwykle u nas buzines, a po Ang. wymawia się biznes". Angielski termin przenikał do polszczyzny już wcześniej, por. fragment powieści Narzeczona Harambaszy (1872) Tomasza Teodora Jeża: „Dziadek, ojciec i stryjowie Anki pilnowali tego, co Anglicy nazywają «business», a na co Serbowie mają w języku swoim techniczne wyrażenie: «zanat»".

Słowo businessman występuje w Listach z podróży do Ameryki Sienkiewicza (1878), ale jako typowy egzotyzm, czyli nazwa odnosząca się do miejscowych realiów i wymagająca objaśnienia (por. w cytatach niżej). Na zanotowanie businessmana w słownikach trzeba było poczekać: nie ma go w słownikach ogólnych z okresu międzywojnia, jest jednak w Słowniku wyrazów obcych Arcta (1921), z krótką definicją: „umiejący robić interesy; geszefciarz". Zanotowano tam też spolszczony biznes i odesłano do businessu. Natomiast Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych (1939) ma tylko business z definicją: „interes, handel, sprawa, zatrudnienie" i businessmana: „człowiek zdolny, sprytny, prowadzący poważne, rozległe interesy, myślący tylko o interesach".

Powojenne słowniki odsyłają konsekwentnie formy obce do spolszczonych: business do biznesu, a businessmana do biznesmena – z wyjątkiem Słownika wyrazów obcych Kopalińskiego, który daje nienormatywną formę biznesman, sporadycznie trafiającą się w tekstach do dziś i świadczącą o trudnościach w oddaniu brzmienia angielskiej samogłoski niskiej przedniej w sylabie man, nie mającej odpowiednika w polszczyźnie. Zaskakuje nieobecność businessmana i biznesmena, a nawet businessu i biznesu w SJPDor: nie wiadomo, czy wyrazy te pominięto przez nieuwagę, czy ze względów ideologicznych, raczej jednak nie z językowych, skoro ani przedwojenny Słownik ortoepiczny Szobera, ani powojenne słowniki poprawnej polszczyzny ich nie krytykują. Jakkolwiek było, ten sam brak jest widoczny w MSJP, opracowanym na podstawie SJPDor.

W definicjach słownikowych businessu i businessmana widać zmienny stosunek do desygnatów. Nacechowane negatywnie wyrazy geszeft i geszefciarz (z przykładów zawartych w SJPDor wynika jasno, że już w XIX w. miały wydźwięk pejoratywny) ustępują sformułowaniom neutralnym, a nawet aprobatywnym, por. „zdolny, sprytny, prowadzący rozległe interesy" w Encyklopedycznym słowniku wyrazów obcych. Powojenny Słownik wyrazów obcych (1954) Rysiewicza, choć powstały w czasach stalinowskich, podaje definicje niewartościujące, natomiast SPP (1973), poniekąd w zgodzie z realiami, zarówno przy biznesie, jak i przy biznesmenie notuje: „zwłaszcza w krajach kapitalistycznych". W SJPSz, wydanym w tej samej epoce, takiego zastrzeżenia jednak nie ma, a biznesmen to tutaj „człowiek prowadzący rozległe interesy; przedsiębiorca, przemysłowiec, handlowiec".

VARIANT

businessman

PRONUNCIATION

[biznesmen]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, businessmana, businessmanie, businessmani.

FREQUENCY

Około 0,3 na milion słów.

USAGE

Słowo najczęstsze w publicystyce i literaturze faktu (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

COLLOCATIONS

businessman

We względu na niską frekwencję słowa kolokator znalazł tylko dwa połączenia, oba z kategorii nazw własnych:

(miesięcznik) „Businessman Magazine", tytuł „Businessmana Roku"

EXAMPLES

Co zaś do Amerykanów osiadłych w miastach, są to bez wyjątku tak zwani businessmeni, czyli ludzie trudniący się przemysłowymi lub handlowymi sprawami, którzy w osiedlaniu się w górach i na pustkowiach żadnej nie widzą korzyści materialnej. (Henryk Sienkiewicz, Listy z podróży do Ameryki, 1876–1878)

Sama we własnej osobie wprowadziła inżyniera Czarncę na piętro i wskazała mu drzwi „apartamentu" Nienaskiego. Tęgi businessman, jak się sam chętnie nazywał, wstąpił do pieleszy Ryszarda, udając, że nie widzi ani dywanu na schodach wydeptanego przez pokolenie, ani wygniecionych mebli „apartamentu". (Stefan Żeromski, Zamieć, 1916)

Jako doświadczony businessman przywykł przed przystąpieniem do likwidacji jakiegokolwiek przedsiębiorstwa sporządzać bilans jego pasywów i aktywów. (Bruno Jasieński, Palę Paryż, 1929)

Dajmy temu spokój – przerwał. – Ponieważ mój czas jest bardzo ograniczony, a jestem nie salonowcem, lecz businessmanem, powiem po prostu: Proponuję pani ładne pięciopokojowe mieszkanie, kupię pani porządnego chryslera i proponuję dwa tysiące miesięcznie na pani osobiste wydatki. (Tadeusz Dołęga-Mostowicz, Doktor Murek zredukowany, 1936)

Powrócili do rozmowy o sztuce, malarz zaprosił cudzoziemca, aby obejrzał jego obrazy. Szwedzki businessman chętnie z tego skorzystał i wkrótce znalazł się w pracowni artysty. (Chagall i Modigliani przed sądem warszawskim, „Przekrój", 1966, nr 1121)

Pogarda intelektualistów wobec umięśnionych sportowców, wstręt poważnych matek rodzin wobec samotnych swobodnych kobiet, ośmieszanie ludzi wykonujących pasjonujące acz mało intratne zawody przez prywatnych businessmanów produkujących agrafki (...) – ma źródło właśnie w opisywanym tu mechanizmie. (Zofia Milska-Wrzosińska, Konflikt w rodzinie, „Uroda", 1984, nr 5)

Pewien businessman z Hongkongu był bardzo szczęśliwy, gdy na aukcji pokonał wszystkich konkurentów i za przeszło milion dolarów kupił prawo do posługiwania się numerem rejestracyjnym „2". (Motowieści, „Gazeta Wyborcza", 2.04.1993)

AMERYKAŃSKI businessman szuka w Polsce żony w wieku 25–40 lat. Wszystkie zainteresowane panie proszę o kontakt i przesłanie aktualnego zdjęcia adresu oraz telefonu. (Ogłoszenia drobne, „Dziennik Polski", 5.09.2008)

VARIANT

biznesmen

PRONUNCIATION

[biznesmen]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, biznesmena, biznesmenie, biznesmeni.

FREQUENCY

Około 28 na milion słów.

USAGE

Słowo przeszło dwukrotnie częstsze w tekstach publicystycznych niż w jakichkolwiek innych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

COLLOCATIONS

biznesmen

bogaty ~, prosperujący, zamożny, najbogatsi ~i ● dobry ~, doświadczony, przedsiębiorczy, rzutki ● poważny ~, prawdziwy, szanowany, wielki, wpływowy, znany ● drobni ~i, młodzi, początkujący ● zaprzyjaźnieni ~i, znajomi ● uczciwy ~, skorumpowany ● łódzki ~, poznański, wrocławski..., amerykański, chiński, polski, rosyjski... ● polonijny ~, zachodni ~i, zagraniczni ● krajowi ~i, lokalni, miejscowi, tamtejsi, rodzimi

~i powiązani z kimś/czymś, związani ● ~ oskarżony o coś, podejrzany o coś, poszukiwany w związku z czymś ● ~i handlujący czymś

~i w garniturach ● ~ z jakiejś branży ● ~i z Chicago, Warszawy...

grupa ~ów, spotkanie ● porwanie ~a, uprowadzenie ● rodzina ~a, syn, żona

aresztować ~a, zatrzymać, oskarżać ~a o coś, skazać ~a za coś ● otrzymywać pieniądze od ~ów, wymuszać (ściągać) haracz od ~ów ● być ~em, zostać

~i działają gdzieś, inwestują w coś, kupują coś, płacą za coś, prowadzą działalność (interesy) ● ~ mówi coś, twierdzi, opowiada, przyznaje, uważa coś ● ~i chcą czegoś

~i i artyści, ~i i dziennikarze, ~i i politycy, ~i i urzędnicy ● dziennikarze i ~i, politycy i ~i, prawnicy i ~i, samorządowcy i ~i, urzędnicy i ~i

EXAMPLES

Lepiej to – niejako samorództwo kapitalizmu pokazane jest w sztuce Pagnola Pan Topaz, gdzie człowiek, wykpiony z początku przez biznesmenów, uczy się interesów, prześciga i pobija swych przeciwników, aż w końcu zostaje przez nich przygarnięty jako nowa obiecująca siła. (Karol Irzykowski, Pisma teatralne 1930–1933, 1930–1933)

Zdając sobie sprawę z olbrzymich perspektyw rozwojowych rodzącej się wówczas elektrotechniki i elektroenergetyki, Edison debiutuje w 1890 roku jako biznesmen, podejmując szereg akcji na wielką skalę, których celem była budowa elektrowni w USA i w Europie, rozwinięcie produkcji i sprzedaży różnych elektrycznych elementów, przyrządów, aparatów i maszyn, a także uruchomienie produkcji i zbytu żarówek. (Sylwetki uczonych i techników. Thomas Alva Edison, „Młody Technik", 1966, nr 2)

Inicjatorem całego przedsięwzięcia jest Stanley Adamski, 41-letni biznesmen, który już w ciągu zaledwie ponad 2-letniego okresu pokazał, że w Polsce można skutecznie rozwiązać problem ochrony środowiska. (POL – EKO. Polsko-Polonijna Fundacja Ekologiczna, „Aura", 1988, nr 12)

Słownik Biznesmenów Polskich, który drukujemy w odcinkach, ma być równocześnie książką teleadresową firm. (Słownik biznesmenów polskich, „Gazeta Wyborcza", 30.07.1993)

Tymczasem Tomasz K. jest też oskarżony o zagarnięcie mienia pewnej szczecińskiej spółdzielni mieszkaniowej. Dlatego sąd wojewódzki uchylił decyzję sądu rejonowego i nakazał aresztować biznesmena. (Podejrzane interesy szczecińskiego biznesmena z wysokimi koneksjami, „Gazeta Wyborcza", 23.07.1997)

Korupcja na wysokich szczeblach władzy to jeden z najpoważniejszych problemów naszego kraju – wynika z raportu Banku Światowego dotyczącego tego zjawiska. Autorzy dokumentu twierdzą, że polscy politycy i biznesmeni świadczą sobie wzajemne przysługi. (Korupcja sięga władzy, „Życie", 2000, nr 24/03)

Gdy komunizm zbankrutował, budynek kupił za niewielkie pieniądze przedsiębiorczy biznesmen i zamienił go na ośrodek wypoczynkowy. (Jacek Rębacz, Zakopane: sezon na samobójców, 2006)

DERIVATIVES

biznesmenka, biznesmeński

SYNONYM

przedsiębiorca

PRONUNCIATION

[pšetśembjorca]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, przedsiębiorcy.

FREQUENCY

Około 80 na milion słów.

DEFINITION

USJP: „osoba, która prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek, właściciel przedsiębiorstwa; fabrykant, przemysłowiec";

SWJP: „ten, kto zarządza jakimś przedsiębiorstwem, prowadzi na własny rachunek jakąś działalność gospodarczą; właściciel przedsiębiorstwa; fabrykant, przemysłowiec";

ISJP: „ktoś, kto jest właścicielem przedsiębiorstwa".

USAGE

Według USJP słowo urzędowe. Także funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP pokazuje, że najczęstsze w tekstach urzędowych (wielokrotnie rzadsze w innych).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z przedsiębrać, co zrostem z przedsię brać ‘brać przed siebie'. Wzorowane może na fr. entrepreneur ‘przedsiębiorca' (przyswojonym polszczyźnie jako antreprener), co z fr. entreprendre ‘przedsiębrać'.

WORD HISTORY

Słowo obecne w SWil (1861) z etymologizującą definicją: „ten, kto co przedsiębierze, zamierza, robi co jako przedsięwzięcie, antreprener". W SWar (t. 5, 1912) objaśnione nieco konkretniej: „ten, co podejmuje ś. wykonania swojemi pieniędzmi jakiej większej roboty i oddania jej w gotowości zamawiającemu; ten, co p[o]dejmuje ś. dostaw tymczasowo swojemi pieniędzmi; zajmujący ś. przedsiębiorstwami, antreprener". Jeszcze bliższa współczesnemu rozumieniu – choć niezręczna i za długa – jest definicja w Słowniku ilustrowanym Arcta (1929): „człowiek, który podejmuje ś. wykonania całości jakiejś roboty, np. dostawy, budowania i t. p. i umawia ś. od siebie z poszczególnymi wykonawcami, dostawcami i t. p., antreprener; człowiek prowadzący jakieś przedsiębiorstwo, fabrykant, kupiec".

W ewolucji semantycznej słowa widać specjalizację i profesjonalizację: początkowo przedsiębiorcą mógł być ktoś, kto się podejmował jakiegoś zadania, później już tylko ktoś, kto z wykonywania określonych zadań, obliczonych na zysk, uczynił sobie stałe zajęcie. Synonimy fabrykant i przemysłowiec, przytaczane do dziś w niektórych słownikach, były pół wieku temu trafne, ale obecnie nie przystają już do sytuacji, w której przedsiębiorca jest częściej usługodawcą niż właścicielem fabryki albo fabryk z jakiejś gałęzi przemysłu.

COLLOCATIONS

przedsiębiorc|a

bogaci ~y, doświadczeni, duzi, najlepsi, najwięksi, wielcy, wpływowi ● drobni ~y, mali, młodzi, początkujący, średni ● poważny ~a, rzutki, samodzielny, uczciwy, znany ● łódzcy ~y, poznańscy, wrocławscy..., amerykańscy, niemieccy, polscy, rosyjscy... ● zachodni ~y, zagraniczni ● krajowi ~y, lokalni, miejscowi, rodzimi, tamtejsi, tutejsi ● nowi ~y, potencjalni, przyszli ● poszkodowany ~a, prywatny

~y budowlani, leśni, pogrzebowi, rolni ● ~y zainteresowani czymś, zrzeszeni gdzieś

~y z jakiejś branży, z jakiegoś sektora ● ~y z jakiegoś powiatu, regionu, województwa, terenu

grupa ~ów, organizacja, przedstawiciele, rejestr, stowarzyszenie, środowisko, związek ● działania ~ów, interesy, obowiązki, oczekiwania, spotkanie, zainteresowanie, zysk

oferta dla ~ów, podatki, pomoc (publiczna), seminaria, szkolenia, ulgi, ułatwienia

oferować coś ~om, pomagać ~om, ułatwić coś, wspierać ~ów, zachęcać ~ów do czegoś ● nałożyć na ~ę karę, jakiś obowiązek ● skupiać ~ów, zrzeszać ● być ~ą, zostać

~y działają gdzieś, inwestują w coś, korzystają (np. z ulg podatkowych), kupują coś, płacą (np. podatki), posiadają coś, prowadzą (np. działalność), tworzą (np. miejsca pracy), zajmują się czymś, zatrudniają kogoś ● ~y domagają się czegoś, liczą na coś, obawiają się czegoś, narzekają na coś, skarżą się, mówią coś, podkreślają, przekonują do czegoś, przyznają coś, twierdzą, zaproponowali coś

~y i handlowcy, ~y i inwestorzy, ~y i konsumenci, ~y i kupcy, ~y i menedżerowie, ~y i politycy, ~y i pracodawcy, ~y i pracownicy, ~y i rzemieślnicy, ~y i samorządowcy, ~y i samorządy, ~y i właściciele ● firmy i ~y, handlowcy i ~y, konsumenci i ~y, kupcy i ~y, menedżerowie i ~y, mieszkańcy i ~y, obywatele i ~y, politycy i ~y, pracodawcy i ~y, rzemieślnicy i ~y, samorządowcy i ~y

korzystny dla ~ów, przyjazny, ważny

EXAMPLES

(...) staroz. Ludwik Mamrot przedsiębierca fabryki wyrobów bawełnianych i lnianych w Woiewództwie Kaliskiem (...). (Część urzędowa, „Dziennik Powszechny", 1833, nr 164)

Nowy przedsiębiorca krząta się bardzo czynnie około pozyskania dla Krakowa znakomitych artystów. („Dziennik Literacki" [Lwów], 1857, nr 33) [za SJPDor]

Nie brak także teraz przedsiębiorców i agentów, ofiarowujących artystce swe usługi. Niesłychane to powodzenie prawdopodobnie przyśpieszy wyjazd pani Heleny na wschód. (Henryk Sienkiewicz, Listy z podróży do Ameryki, 1876–1878)

Tam znajdowała się główna stacja omnibusów, bryk krytych i otwartych, które przedsiębiorcy żydowscy wysyłali na wszystkie trakty, współzawodnicząc zwycięsko z pocztą i kolejami żelaznymi. (Wiktor Gomulicki, Chałat, 1894)

Dochodzenia zarządzone przez policję wykryły, że ową łódkę jakiejś młodej parze wypożyczył przedsiębiorca, zajmujący się wypożyczaniem łodzi (...). (Dramat na jeziorze, „Ilustrowany Kurier Codzienny", 1914, nr 61)

Sprawa ta jest tym bardziej rażąca i drażniąca, że zysk wyciśnięty z pracy wyzyskiwanych, źle opłacanych robotników prywatnych idzie do kieszeni przedsiębiorcy – „kombinatora". (Niech klasa robotnicza rozstrzygnie, „Front Robotniczy", 1936, nr 23–24)

A domy nie wykończone, bo majster się upił, a architekt uciekł z żoną przedsiębiorcy. (Stanisław Dygat, Jezioro Bodeńskie, 1946)

W styczniu 1905 r. w Zagłębiu Ruhry wybuchł wielki strajk górników. Przedsiębiorcy musieli pójść na ustępstwa i górnicy uzyskali lekkie złagodzenie surowej dyscypliny i niewielkie skrócenie czasu pracy. (Janusz Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, 1967)

(...) jesienią 1866 r. przybiły na wyspę dwa statki brytyjskiego przedsiębiorcy Jamesa Taylora, wiozące pierwsze sadzonki herbaty. (Cejlońska herbata, „Poznaj Świat", 1987, nr 4)

Grupa bandytów zajmująca się brutalną rewindykacją długów odpowie przed sądem. Ich ofiarą padł m.in. przedsiębiorca, który zlecił im ściągnięcie należności. (Nosił biznesmen razy kilka, „Metropol", 2001, nr 13/03)

Pozostał jednak problem: jak zbudować kapitalizm bez kapitału? Skąd brać przedsiębiorców w kraju, w którym ludzi przez lata oduczano przedsiębiorczości? (Mariusz Urbanek, Kisielewscy: Jan August, Zygmunt, Stefan, Wacek, 2006)

DERIVATIVES

przedsiębiorczy, przedsiębiorczo, może też przedsiębiorstwo (jeśli nie bezpośrednio od przedsiębrać)

GENERAL DISCUSSION

Gdy businessman zaczął się pojawiać się w polskich tekstach, był już w użyciu rodzimy przedsiębiorca (rodzimy przynajmniej w sensie formalnym, nawet jeśli wzorowany na francuskim słowie entrepreneur). Powstaje zatem pytanie, jakie czynniki zadecydowały, że nowe słowo przyjęło się w języku. Nie mogły tego sprawić potrzeby czysto nominatywne.

Businessman (w późniejszej pisowni biznesmen) różni się od przedsiębiorcy na kilku płaszczyznach. Po pierwsze, ma dziś inną dystrybucję stylistyczną, występuje bowiem głównie w publicystyce, podczas gdy przedsiębiorca najczęściej w tekstach urzędowych. Różnica w dystrybucji ma zapewne związek z tym, że przedsiębiorca to słowo o znaczeniu uregulowanym w polskim prawie, przy czym – inaczej niż w słownikach językowych, które opisują głównie język ogólny – przedsiębiorcą w aktach prawnych jest nie tylko osoba fizyczna, ale i prawna (zob. np. art. 43 Kodeksu cywilnego).

Po drugie, można nakreślić stereotyp biznesmena, trudno natomiast byłoby opisać stereotyp przedsiębiorcy. Galeria obrazów Google zindeksowanych ze słowem biznesmen – ściślej, jej początkowa część, bardziej miarodajna – przedstawia głównie mężczyzn w ciemnych garniturach, często z teczką, telefonem komórkowym lub komputerem, chętnie okazujących zadowolenie lub radość, zapewne z odnoszonych sukcesów. Obrazy zindeksowane ze słowem przedsiębiorca są natomiast bardziej zróżnicowane i nie układają się w spójną całość. W kolokacjach, choć mniej wyraźnie, widać tę samą różnicę: biznesmenom w garniturach nie odpowiada analogiczna kolokacja ze słowem przedsiębiorca, mimo że to drugie słowo jest znacznie częstsze i kolokator NKJP znajduje dla niego więcej połączeń wyrazowych.

Inną cechą stereotypowego biznesmena, widoczną w jego kolokacjach i nie mającą odpowiednika w obrazie kolokacyjnym przedsiębiorcy, są niejasności co do prawnych aspektów jego działania, por. aresztować biznesmena, skazać biznesmena za coś, otrzymywać pieniądze od biznesmenów, wymuszać haracz od biznesmenów i in. Czasem biznesmen jawi się tu tylko jako ofiara czyichś działań, nie zmniejsza to jednak wrażenia, że jest on uwikłany w związki ze światem przestępczym. Niechętny bądź podejrzliwy stosunek do ludzi biznesu w Polsce ma uzasadnienie historyczne (zob. w rubryce EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION wyżej), ale to nie wyjaśnia, dlaczego negatywne skojarzenia aktywizuje słowo biznesmen raczej niż przedsiębiorca. Nie widać innego wyjaśnienia niż jego obce pochodzenie i podświadome założenie, że co obce, to nieznane, a więc potencjalnie groźne. O możliwych przyczynach różnic w percepcji wyrazów zapożyczonych w porównaniu z rodzimymi – zob. dyskusję w hasłach drastyczny, rażący oraz kuriozalny, dziwaczny, osobliwy.

Nie potwierdziła się w badaniach korpusowych teza autorów Dystynktywnego słownika synonimów, jakoby przedsiębiorcy zajmowali się „najczęściej drobną produkcją, usługami budowlanymi, transportowymi, handlem itp." (s. 28). Kolokator PELCRY w NKJP znajduje bardzo różne rodzaje przedsiębiorstw, wśród nich przemysłowe i zbrojeniowe, a także międzynarodowe – trudno przypuszczać, aby one wszystkie były przedsięwzięciami na małą skalę albo nie należały do przedsiębiorców, tylko do państwa bądź spółdzielni. Nie wydaje się więc, aby różnica między biznesmenem a przedsiębiorcą polegała na wielkości kapitału. Trafnie jednak opisano w wymienionym słowniku konotacje biznesmena: „zamożny, afiszuje się bogactwem, rzutki, czasem prowadzi ciemne interesy, może mieć powiązania z mafią". (s. 25).

Wracając do obrazów Google, warto zanotować jeszcze jedną różnicę, która się w nich rysuje wyraźnie: biznesmeni to właściwie tylko mężczyźni, wśród przedsiębiorców natomiast widoczna jest obecność kobiet. Prócz ISJP bodaj żaden polski słownik nie zwrócił uwagi na ten szczegół, co można traktować jako jeszcze jeden argument za użytecznością obrazów Google w analizie językowej (Bańko 2013). Możliwe jest użycie formy męskiej w referencji rodzajowej (np. Ona jest biznesmenem), i to pomimo konotacji męskości związanej z obecnością w tym słowie cząstki -man. W odniesieniu jednak do konkretnej osoby, np. w apozycji, preferuje się formę biznesmenka, por. „ (...) Julia Tymoszenko, była biznesmenka, a obecnie liderka opozycji (...)" (Maria Nurowska, Powrót do Lwowa). W użyciu jest też zapożyczenie businesswoman (w formie spolszczonej bizneswoman) oraz znacznie rzadszy i raczej potoczny neologizm bizneswomanka, duplikujący sygnały żeńskości. Wszystkie trzy formy świadczą o potrzebie, aby do kobiety przedsiębiorcy odnosić inną nazwę niż stereotypowo kojarzone z mężczyzną słowo biznesmen.

Niejasna pozostaje różnica między biznesmenem a businessmanem. Wariant oryginalny konotuje obcość i zagraniczność w jeszcze silniejszym stopniu niż spolszczony, widocznie jednak cechy te nie były aż tak pożądane, aby powstrzymać jego polonizację (inaczej niż np. w wypadku chipsów lub jazzu, por. dotyczące ich hasła w niniejszej witrynie). W rezultacie businessman jest dziś słowem tak rzadkim, że w analizie korpusowej uchwycenie różnic między nim a wariantem spolszczonym okazuje się właściwie niemożliwe.

REFERENCES

Bańko M., Obrazy Google jako źródło informacji lingwistycznej (w:) Na tropach korpusów. W poszukiwaniu optymalnych zbiorów tekstów, red. W. Chlebda. Opole: Uniwersytet Opolski, 2013.

Dystynktywny słownik synonimów, A. Nagórko, M. Łaziński, H. Burkhardt. Kraków: Universitas, 2004.

Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, red. S. Lam. Warszawa: Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego, 1939.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kurz I., Gospodarka wyłączona (w:) Obyczaje polskie. Wiek XX w krótkich hasłach, red. M. Szpakowska. Warszawa: W.A.B., 2008, s. 87–99.

MSJP: Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka. Warszawa: PWN, 1968.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nogalski B., Śniadecki J. (2001): Umiejętności menedżerskie w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPSz: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3. Warszawa: PWN, wyd. 1 scalone, 1995 [wyd. 1, PWN, 1978–1981; suplement 1992].

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929.

Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, S. Szober. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1937.

Słownik wyrazów obcych, red. Z. Rysiewicz. Warszawa: PIW, 1954.

Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, W. Kopaliński, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967.

Słownik wyrazów obcych. 25.000 wyrazów, wyrażeń, zwrotów i przysłów cudzoziemskich, używanych w mowie potocznej i w prasie polskiej, wyd. 9. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1921.

SPP: Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska. Warszawa: PWN, 1973.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

4.05.2014