LOANWORD

chat

VARIANTS

czat, rzadziej chat

DEFINITION

1. „rozmowa za pośrednictwem Internetu, czasem z udziałem osoby publicznej, polegająca na przekazywaniu treści w formie pisemnych komunikatów, które są natychmiast widoczne na ekranie komputera", 2. „miejsce na stronie internetowej, które umożliwia prowadzenie takich rozmów" (WSWO). Ze względu na bliskość tych znaczeń, połączonych relacją metonimii, rozpatrujemy je łącznie.

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Czat to usługa internetowa, pozwalająca użytkownikom komunikować się w czasie rzeczywistym, jak w trakcie rozmowy na żywo. To także komunikacja prowadzona w taki sposób oraz miejsce w internecie, które na to pozwala.

Pierwszy system umożliwiający komunikację w sieci na żywo powstał już w latach 70. XX w., ale jej upowszechnienie nastąpiło dopiero wraz z rozbudową internetu, w Polsce po 2000 r. Początkowo czaty umożliwiały jedynie komunikację za pomocą pisma, obecnie niektóre oferują także przekaz dźwięku i obrazu. Rozwój możliwości technicznych sprawił, że zatarła się różnica między klasycznym czatem a innymi formami komunikacji w internecie.

Aby wziąć udział w czacie, wystarczy wejść na jedną z licznych ze stron WWW oferujących taką usługę, wybrać opcję „Czat", zalogować się tzw. nickiem, czyli pseudonimem, który będzie widoczny dla innych uczestników czatu, i wybrać temat rozmowy, z którym związany jest tzw. pokój (ang. chat room) – wirtualne miejsce, w którym się ona toczy. Rozróżnia się czaty prywatne, dostępne tylko dla rozmawiających osób, oraz publiczne, których przebieg mogą śledzić inne osoby znajdujące się w tym samym „pokoju".

W klasycznym czacie, obywającym się bez wsparcia obrazu i dźwięku, rozmówcy nie widzą sie nawzajem, wiedzą o sobie tylko to, co wynika z ich słów i z ich nicków. Może to sprzyjać większej otwartości, może ośmielać nieśmiałych, ale bywa też podłożem nadużyć i oszustw.

Ze względu na warunki, w których się odbywają, wykształciły czaty swoisty język – skrótowy, spontaniczny, w pewnym sensie niedbały (Globus 2003). Niektórych obserwatorów niepokoi w nim skala odstępstw od normy pisanej polszczyzny. Język czatów sytuuje się jednak na pograniczu pisma i mowy, czasem określa się go jako język mówiony zapisany, co też nie jest ścisłe, gdyż niektóre jego cechy swoiste – np. użycie emotikonów – nie mają odpowiednika w mowie. Jako pewna odmiana języka potocznego język czatów wytworzył własne normy. Obowiązuje w nim zresztą sieciowa etykieta (Grzenia 2006).

USAGE

W niektórych słownikach wyraz określany jako środowiskowy, co jednak dziś, w dobie powszechnego korzystania z czatów, wydaje się nieadekwatne.

OTHER MEANINGS

Chat i czat nie mają innych znaczeń, ale częściowo wspólne paradygmaty z wyrazami chata i czata. Choć przypadkowa, homonimia ta nie była obojętna dla adaptacji chatu w polszczyźnie i nie jest obojętna dla percepcji chatów i czatów, zob. GENERAL DISCUSSION.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z ang. chat ‘pogawędka, nieoficjalna, koleżeńska rozmowa'.

WORD HISTORY

Słowo obecne w polszczyźnie od końca lat 90. XX w.

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Bliski sfrazeologizowania jest zwrot siedzieć na czacie ‘uczestniczyć w czacie', utworzony prawdopodobnie na wzór potocznego siedzieć na kompie ‘używać komputera, siedząc przy nim'.

DERIVATIVES

czatować, czacik, czatownik, czatowniczka, sex-czat, okazjonalnie czasowniki, np. rozczatować się; rzadziej w wersji ang.: chatować, chacik itd.

VARIANT

chat

PRONUNCIATION

[czat]

GRAMMAR

Rzeczownik męski nieżywotny, chatu (rzadziej chata), chacie, chaty, potocznie także żywotny, z biernikiem chata.

FREQUENCY

Mniej niż 1 na milion słów. Wartość trudna do oszacowania ze względu na częściowe nakładanie się form wyrazów chat i chata. Porównanie form jednoznacznych, zwłaszcza chatów i czatów, sugeruje 10-krotną przewagę wariantu czat nad chat.

COLLOCATIONS

chat

~ internetowy

EXAMPLES

(...) pogrzeb w księgarniach internetowych (...), poszukaj ciekawego chatu, zapisz się na listę dyskusyjną. Nie zapomnij też korzystać z dobrodziejstw poczty elektronicznej. (Anna Sawicka, Praca, „Cosmopolitan", 2000, nr 8)

Nasze działania w tym względzie pomogą likwidować np. zjawisko pornografii dziecięcej szerzące się przy użyciu stron internetowych, chatów , e-maila itp. (Bartosz Danowski, Dziecko w sieci, 2007)

Mam problem z chatem, tym wbudowanym. Co chwilę mnie rozłącza, nie chce się połączyć. Wczoraj wszystko działało, a dzisiaj już nie. (Problem z chatem facebooka, „Windowsmania", www.windowsmania.pl, 12.03.2013)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

chat room

VARIANT

czat

PRONUNCIATION

[czat]

GRAMMAR

Rzeczownik męski nieżywotny, czatu (rzadziej czata), czacie, czaty. Potocznie też żywotny, np. moderować czata.

FREQUENCY

Około 5 na milion słów. Wartość trudna do oszacowania ze względu na częściowe nakładanie się form wyrazów czat i czata. Porównanie frekwencji form czatów i chatów sugeruje jednak 10-krotną przewagę pisowni spolszczonej nad oryginalną.

COLLOCATIONS

czat

dzisiejszy ~, kolejny, poprzedni

~ internetowy, erotyczny, ~y poświęcony czemuś

~ z ekspertami, internautami, z psychologiem

gość ~u, moderator, uczestnik ● zapis ~u

dyskusja na czacie, spotkanie na czacie, udział w czacie

moderować ~, prowadzić, rozpocząć, zaczynać ● wejść na ~, poznać kogoś na czacie, rozmawiać z kimś, siedzieć na czacie ● witać kogoś na czacie, zapraszać kogoś na ~

~ odbędzie się kiedyś

~y i blogi, ~y i fora, ~y i komunikatory

EXAMPLES

Witam wszystkich na czacie z Jurkiem Owsiakiem. Nazywam się Grzesiek Samborski i będę moderował dyskusję. (Rozmowa – Jurek Owsiak, Onet.pl, 4.11.1999)

(...) dzięki Internetowi czat opanował świat. Jedni uważają go za cudowne medium, które zbliża ludzi, inni za jedną ze współczesnych aberracji i siedlisko chamstwa. Rozczatowała się cała Polska: dzieci, dorośli, muzycy, politycy. (Marcin Kołodziejczyk, Harce z IRC-ami, „Polityka", 23.09.2000)

Tak jak przypadkowo spotkanemu człowiekowi nie opowiadamy żadnych szczegółów o sobie, tak samo należy zachowywać się podczas wirtualnych spotkań w grupach dyskusyjnych, rozmównicach (tzw. czatach). (Tomasz Grochowski, Czy sieć jest bezpieczna?, „Polityka", 29.06.2002)

Można się uzależnić od sieci i czatów i jest o to bardzo łatwo. (Krystyna Pytlakowska, Zaczatowani, 2005)

(...) udawali oni na czacie dziewczyny, by zwabić swoje ofiary w umówione miejsce i ograbić. Obecnie policja ustala ile podobnych napadów mają na swoim koncie. (Krzysztof Gontarek, Bolesne doświadczenia po czasie, „Dziennik Internautów", 31.03.2006)

Poznają się [pedofile] w internecie na czatach i forach o zabarwieniu erotycznym, nawiązują znajomości, by wymieniać się materiałami z pornografią dziecięcą – opowiada policjant. (Eliza Głowicka, Pedofil czai się w sieci, „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska", 17.08.2007)

GENERAL DISCUSSION

Ang. słowo chat pochodzi od onomatopeicznego czasownika chatter ‘ćwierkać; o ludziach: paplać, trajkotać' (OED), ma więc podobną genezę, co Twitter – nazwa popularnego portalu społecznościowego. Ze względu na ten rodowód obie nazwy mają żartobliwe bądź lekceważące konotacje, które dobrze współgrają z ich znaczeniem. Chat (czat) bowiem to rozmowa nieoficjalna, słowniki angielsko-polskie tłumaczą jego nazwę słowem pogawędka. Można spotkać się też z określeniami pogaduszki internetowe, pogaduchy w sieci itp.

Na przykładzie czatów dobrze widać, że świat stał się globalną wioską. Usługa ta jest dostępna wszędzie, gdzie jest dostęp do internetu, dzięki czatom można więc porozumiewać się w trybie niby-rozmowy z dowolną osobą na świecie.

Godne uwagi jest, że ang. słowo chat niemal natychmiast zostało przyswojone w formie czat i że szybko stało się podstawą stosunkowo licznych derywatów. To, że w formach derywowanych przeważa pisownia spolszczona, nie dziwi, wyjaśnienia wymaga natomiast, dlaczego fonetyczna pisownia czat zyskała w krótkim czasie wyraźną przewagę nad pisownią oryginalną. Wiele innych przykładów, jak choćby opisany w tej witrynie jazz, pokazuje przecież, że proces adaptacji ortograficznej wyrazów zapożyczonych może być wolny i nieskuteczny.

Szybkie zwycięstwo czatu nad chatem ma związek z narodzinami tej formy komunikacji w środowisku użytkowników komputerów – społeczności, w której średnia wieku jest niższa niż w całym społeczeństwie. Ma związek też ze sposobem funkcjonowania czatów, którego efektem są swoiste cechy ich języka: skrótowość, w pewnym sensie niedbałość, spontaniczność, często nadmierna emocjonalność. Śmiałe spolszczenia zapożyczeń angielskich są dziś częste w języku młodego pokolenia, zabawa językiem, przejawiająca się także w żartobliwych trawestacjach, kontaminacjach, tworach analogicznych itp., stała się wyznacznikiem grupowej tożsamości (zob. Zdunkiewicz-Jedynak 2008). Choć nie można utrzymywać dziś, że słowo czat jest środowiskowe (wbrew niektórym słownikom), to jednak jego spolszczona pisownia dobrze współgra z potocznym, „luzackim" językiem środowiska czatowników (czy może raczej licznych mikrośrodowisk, w których grupują się stali bywalcy chat roomów).

Ta sama więc harmonia formy i treści, która w wypadku jazzu podtrzymuje pisownię oryginalną, w wypadku czatów faworyzuje pisownię spolszczoną. Mechanizm jest jeden, rozbieżne tylko efekty jego działania: obca forma jazz dominuje, ponieważ jest lepszym nośnikiem treści kojarzonych z tą odmianą muzyki; przeważa także spolszczona forma czat, gdyż jest bardziej zgodna z emocjonalną aurą czatów. Wskazany mechanizm jest przykładem działania ikoniczności w języku, tu oczywiście na poziomie bardziej abstrakcyjnym niż w wypadku onomatopei. Mówiąc najkrócej: harmonia formy i treści – nawet jeśli dotyczy tylko elementów kojarzonych, a nie desygnacyjnych – może wpływać na przyswajanie zapożyczeń, m.in. hamując ich adaptację graficzną albo przeciwnie – wspierając ją. Por. opinię Jerzego Bralczyka (2007: 34), który w książce Nowe słowa – żartobliwie, ale trafnie – zwraca uwagę na walory brzmieniowe słów: „Czat jest rozmową swobodną, choć pisaną; jest mieszaniem reguł mowy i pisma. Jest luźniejszy i łatwiejszy dla nas między innymi dlatego, że tak się nazywa" (Bralczyk 2007: 34).

Szybkie przejście od chatów do czatów w polszczyźnie mogło mieć jednak jeszcze jedną przyczynę. Angielska nazwa jest w wielu swoich formach homonimiczna ze słowem chata, co – nawet jeśli nie grozi nieporozumieniem – nasuwa niepożądane skojarzenia (co ma wspólnego prosty, wiejski dom z komputerem?). Czasem obawa przed homonimią blokuje pisownię fonetyczną zapożyczenia (por. shake, rzadko używany w formie szejk), w wypadku chatów zaś ten sam czynnik przyspieszył spolszczenie pisowni.

Co prawda, wariant spolszczony też wpada w homonimię z wyrazem czata ‘żołnierze ubezpieczający oddział w czasie postoju', także ‘czekanie na kogoś w ukryciu', ale pierwsze z tych znaczeń jest dziś rzadkie, a drugie przetrwało głównie w zwrotach być na czatach, stać na czatach oraz w pochodnym czatować. Groźba nieporozumień i niepożądanych skojarzeń z wojskową czatą jest więc mniejszą niż z wiejską chatą.

Można powiedzieć nawet, że język polski udatnie wykorzystał przypadkowe współbrzmienie niektórych form rzeczowników czat i czata oraz homonimię dawnego czatować z nowym czatować ‘uczestniczyć w czacie'. Zacytujmy znowu Bralczyka: „Mamy wojskową czatę, prowadzącą rozpoznanie, i dawne czaty, czyli ‘czatowanie'. Na takich czatach trzeba być czujnym i pilnować się, na dzisiejszym czacie też dobrze takim być". Wskutek skojarzenia z wojskową czatą i dawnym polskim czatowaniem internauta, który czatuje, wygląda w naszych oczach tak, jakby trwał w napięciu, wytężając uwagę, a nie oddawał się leniwej pogawędce. Coś w tym jest, bo czatowanie w internecie, tak jak każda forma życia towarzyskiego, zmusza do dbałości o swój wizerunek. Trzeba się więc mieć na baczności i śledzić wpisy pozostałych czatowników, aby w porę im odpowiedzieć.

REFERENCES

Bralczyk J., Nowe słowa. Warszawa: Hachette Livre, 2007.

Globus B., Fenomen rozmów internetowych i ich języka. Druga Internetowe Konferencja Naukowa „Dialog a nowe media", UŚ, Katowice, marzec – kwiecień 2003, http://uranos.cto.us.edu.pl/~dialog/archiwum/golus.pdf.

Grzenia J., Zasady komunikacji internetowej (w:) Polszczyzna na co dzień, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2006, s. 311–345.

OED: Oxford English Dictionary, https://han.buw.uw.edu.pl/han/oed/www.oed.com/.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

Zdunkiewicz-Jedynak D., Spolszczony angielski czy zangielszczony polski? Wpływ języka angielskiego na język generacji gadu-gadu, „Poradnik Językowy" 2008, z. 3, s. 50–61.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

29.04.2013