LOANWORD

jeansy

VARIANTS

jeansy, częściej dżinsy

DEFINITION

„wąskie spodnie wzorowane na spodniach farmerskich, płócienne lub drelichowe, ze stębnowaniami, nabijane zwykle metalowymi nitami" (SJPSz), „spodnie z dżinsu lub drelichu, wzorowane na spodniach farmerskich" (SWJP), gdzie dżins to „mocna tkanina bawełniana, tkana diagonalnie, z której szyje się codzienne, sportowe spodnie, spódnice, kurtki itp." (SWJP) lub inaczej: „tkanina z czystej bawełny lub z bawełny z domieszką poliestru, bardzo ścisła, tkana z barwionej, na ogół niebieskiej lub czarnej osnowy z jasnym wątkiem" (Encyklopedia powszechna Larousse'a)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Dżinsy narodziły się jako odzież robocza: bawarski imigrant Levi Strauss, którego nazwisko do dziś widnieje na markowych spodniach tego rodzaju, szył je dla poszukiwaczy złota w Kalifornii w połowie XIX w. W tym celu sprowadzał z Francji najpierw mocne płótno namiotowe, później denim, barwił je na niebiesko za pomocą indyga, aby plamy były mniej widoczne, a szwy na kieszeniach wzmacniał nitami. (Panati 2004: 268–269, Encyclopædia Britannica).

W następnych dekadach dżinsy upowszechniły się w USA jako odzież robocza i stały się charakterystycznym elementem stroju amerykańskiego kowboja. W latach 30. XX w. zaczęły je nosić osoby z towarzystwa, a po wojnie spodnie i kurtki dżinsowe weszły do kanonu mody młodzieżowej, zarówno męskiej, jak i damskiej.

W PRL dżinsy pojawiły się na bazarach pod koniec lat 50. Nazywano je też farmerkami lub teksasami, choć niektórzy nazwy te rezerwowali dla mniej cenionych spodni rodzimej produkcji. O popularności dżinsów, które stały się u nas symbolem kultury zachodniej i prawdziwym fetyszem (Jaworska 2008: 209), dobrze świadczy przykład podany w książce Obyczaje w Polsce: „Bohater młodego pokolenia Maciek Chełmicki z filmu Popiół i diament nosił spodnie dżinsowe, choć akcja filmu rozgrywała się w 1945 r." (Czekalski 2004: 393). W rolę Chełmickiego wcielił się, jak wiadomo, Zbigniew Cybulski, nazywany „polskim Jamesem Deanem". Nawet w tym szczególe widać podobieństwo do filmowego pierwowzoru, gdyż Dean występował na ekranie w klasycznych blue jeans.

Prawdziwe dżinsy, w przeciwieństwie do krajowych podróbek, trzeba było przywieźć z Zachodu lub kupić za waluty wymienialne w sklepach Pewex, powstałych w 1972 r. Przedsiębiorczy Polacy wywozili je na sprzedaż do krajów byłego Związku Radzieckiego, w ten sposób niejako pośrednicząc w transferze zachodniej kultury na wschód.

USAGE

Słowo neutralne, ale jego warianty mają niejednakową dystrybucję, zob. niżej.

OTHER MEANINGS

W niektórych słownikach dżinsy opisywane są w tym samym haśle, co dżins, tak jakby chodziło o dwa znaczenia tego samego słowa, różniące się paradygmatem (rzeczownik odmienny tylko w liczbie mnogiej vs. rzeczownik niepoliczalny, odmienny w zasadzie tylko w liczbie pojedynczej). W innych słownikach są to dwa różne hasła, co – niezależnie od intencji – wspiera interpretację słowotwórczą: zgodnie z nią dżins to derywat paradygmatyczny od podstawy dżinsy (znaczenie ‘tkanina' wyłoniło się jako drugie, zob. niżej).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z ang. jeans, przyswojone polszczyźnie w wyniku tzw. depluralizacji (Fisiak 1961): do ang. morfemu liczby mnogiej, który w języku pol. wszedł do tematu fleksyjnego, dodano pol. końcówkę liczby mnogiej. W ten sposób nowe słowo zasiliło kategorię innych podobnych nazw o charakterze plurale tantum, np. spodnie, sztruksy, portki, hajdawery. Ang. jeans, oznaczające spodnie, pochodzi od jean, nazwy materiału zapożyczonej ze st.-fr. Janne (dziś Gênes), a pośrednio ze śrd.- łc. Janua ‘Genua', oznaczającego miejsce jego wytwarzania.

WORD HISTORY

Słowo zarejestrowane w SJPDor dopiero w tomie suplementowym, z cytatami z 1961 i 1965 r. Przyswojone w 2. połowie lat 50. XX w., prawdopodobnie jako zapożyczenie fonetyczne, o czym świadczy obecność formy dżinsy w SJPDor i innych starszych słownikach (WSAP Stanisławskiego, SWO Kopalińskiego, MSJP, SO Jodłowskiego i Taszyckiego) przy jednoczesnej nieobecności wariantu jeansy. W słowniku Kopalińskiego jeansy pojawiły się dopiero w wyd. 6 (1970), w suplemencie dołączonym do głównej listy haseł. Trzytomowy SJPSz (1978–1981) zanotował je jeszcze później, w tomie suplementowym (1992). Także w niektórych późniejszych słownikach wariant ten bywał pomijany, może z powodu niskiej frekwencji, a może ze względów normatywnych, np. nie ma go w SWJP (1996).

W tomie suplementowym SJPSz są także słowa dżins i dżinsowy. Ich rejestracja była niewątpliwie spóźniona, lecz zgodna z porządkiem pojawienia się dżinsów i dżinsu w polszczyźnie. Ang. nazwa tkaniny brzmi jean, polskie zapożyczenie musiałoby przybrać formę dżin, skąd wynika, że dżins nie jest zapożyczeniem, lecz derywatem paradygmatycznym od dżinsy. Zresztą nazwa materiału stała się potrzebna dopiero wtedy, gdy spodnie tego rodzaju zaczęto szyć w Polsce, pierwsze dżinsy zaś były przywożone z Zachodu.

DERIVATIVES

jeansowy, częściej dżinsowy

VARIANT

jeansy

PRONUNCIATION

[dżinsy]

GRAMMAR

Rzeczownik plurale tantum, niemęskoosobowy, jeansów.

FREQUENCY

Około 0,5 na milion słów.

USAGE

W NKJP w przeliczeniu na milion słów wariant najczęstszy w interaktywnych tekstach internetowych, rzadszy w beletrystyce i publicystyce.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Wariant rozpoznawany jako obcy, o pisowni nieprzystającej do wymowy.

COLLOCATIONS

jeansy

granatowe ~

nosić ~

EXAMPLES

(...) można uwielbiać Amerykę, ale nie trzeba pragnąć amerykanizacji wszędzie. Ameryka ma swój głębszy sens jako całość. Składają się na nią jej dzieje, obszar, jedność budowana z milionów przeróżnych składników, hamburgery i jeansy, Chevrolety i lodówki elektryczne, system nauczania – i okropne radio; dobre rzeczy równoważą złe. (W oczach Zachodu, „Wiadomości" [Londyn], 5.11.1961)

Ku zadowoleniu Turków 90 proc. wyjazdów to dwu-, trzydniowe wycieczki handlowe: dzięki Polakom kwitnie handel tekstyliami, kożuchami, jeansami. (Edward Krzemień, Perypetie wizowe z Grecją i Turcją, „Gazeta Wyborcza", 29.08.1992)

Szczupła dziewczyna w wojskowych butach, jeansach i drelichowej kurtce, odgarniająca raz po raz rude włosy ze spalonego słońcem czoła, tak ją zapamiętałem. (Michał Komar, O obrotach losów i ciał, 1998)

(...) cenię sobie luz, wygodę. Dlatego garnitur zamieniłem na kolorowe koszule, jeansy, modne buty włoskie z długim noskiem. (Janusz Kubik, Polski James Bond czy szpaner?, „Express Ilustrowany", 25.07.2003)

Artystka wyszła na scenę w prostych jeansach i T-shircie przykrywającym spory brzuszek – jest w szóstym miesiącu ciąży. (Maria Gutterwil, Skandalistka oswojona, „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska", 22.02.2006)

VARIANT

dżinsy

PRONUNCIATION

[dżinsy]

GRAMMAR

Rzeczownik plurale tantum, niemęskoosobowy, dżinsów.

FREQUENCY

Około 6 na milion słów.

USAGE

W NKJP w przeliczeniu na milion słów wariant najczęstszy w tekstach literackich.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Wariant spolszczony, o pisowni dostosowanej do wymowy.

COLLOCATIONS

dżins|y

białe ~y, błękitne, ciemne, czarne, granatowe, jasne, niebieskie ● ciasne ~y, dopasowane, obcisłe, wąskie ● dziurawe ~y, nowe, podarte, połatane, poszarpane, sprane, stare, wystrzępione, wytarte ● amerykańskie ~y, tureckie ● klasyczne ~y, markowe, modne, wygodne

~y marki Levi's (Wrangler itp.)

kieszeń ~ów, para, reklama

nosić ~y, włożyć, założyć, zdjąć ● lubić ~y

dziewczyna w ~ach, chłopak, mężczyzna ● ubrany w ~y, odziany ● być w ~ach, chodzić

bluza i ~y, koszula i ~y, koszulka i ~y, kurtka i ~y, sweter i ~y ● ~y i adidasy

EXAMPLES

Młody chłopak w wąskich kusych dżinsach i w skórzanej wiatrówce wprowadził Nel do garderoby zainstalowanej w oficynie tego pegeerowskiego dworu (...). (Wilhelm Mach, Góry nad Czarnym Morzem, 1961)

Obecną tendencją mody męskiej jest całkowita eliminacja wszystkiego, co krępuje ruchy, a sylwetce nadaje nienaturalną sztywność. (...) Spodnie – przede wszystkim typ „dżinsy", i to nie tylko z tkaniny teksas, ale i welwetowe, a nawet z grubego żaglowego płótna. Jak najwięcej ozdób – nity, suwaki, srebrne duże zatrzaski (tzw. napy) i jak najszersze klamry. Do spodni golfy, swetry wycięte w V i koszule z flaneli. (Moda męska, „Jestem gotów do pomocy", 1968, nr 7)

Z okazji uroczystego dnia musiałam włożyć sukienkę, mama kategorycznie sprzeciwiła się dżinsom (...). (Ewa Nowacka, Może tak, może nie, 1976)

Ależ ja niczego nie chcę! I niczego nie potrzebuję! Chociaż chciałbym... prawdziwe dżinsy z Peweksu, za dolary (...). (Dorota Terakowska, Władca Lewawu, 1982)

(...) wszyscy na świecie nosimy te same dżinsy i pijemy colę, wielu nawet z dużą przyjemnością. Nie zmienia to jednak faktu, że wraz z coraz większym uzależnieniem od Ameryki i jej kultury w wielu miejscach rośnie niechęć do niej. (Edwin Bendyk, Zatruta studnia: rzecz o władzy i wolności, 2002)

GENERAL DISCUSSION

Dżinsy to ciekawy przykład zapożyczenia, które występuje przede wszystkim w spolszczonej formie, jakby na przekór tendencji do podkreślania wartości desygnatu za pomocą formy obcej, a więc „prestiżowej". Pod tym względem para jeansy – dżinsy jest przeciwieństwem pary jazz – dżez, opisanej w niniejszej witrynie, zbliża się natomiast do pary chat – czat. W opisie tej ostatniej zwrócono uwagę, że mechanizm wyboru wariantu, dający pierwszeństwo formie bardziej sugestywnej, a więc lepiej zharmonizowanej ze znaczeniem desygnatu, raz działa na korzyść wariantu obcego, innym razem na korzyść wariantu spolszczonego. Dziki, żywiołowy, później zbuntowany, a jeszcze później elitarny jazz znajduje lepszy wyraz w formie obcej, a codzienny, przez to banalny nawyk czatowania „na kompie" lepiej harmonizuje z formą spolszczoną, fonetyczną.

Dżinsy do pewnego stopnia stanowią niespodziankę, ponieważ w okresie PRL były, podobnie jak jazz w czasach stalinowskich, symbolem zachodniego życia i wyrazem tęsknoty do wolności od ograniczeń, można by więc oczekiwać, że ich nazwa będzie używana głównie w formie obcej. Prawdopodobne przyczyny, dla których tak się nie stało, są dwie. Po pierwsze, status dżinsów jest niejednoznaczny: z jednej strony stanowią one symbol pewnej kultury, z drugiej – są pospolitym elementem mało wytwornej garderoby, postrzeganym raczej w kontekście zaspokajania potrzeb bytowych niż poprzez swoją rolę kulturotwórczą; co więcej, symboliczne walory dżinsów ucierpiały wskutek konkurencji ze strony krajowych podróbek, zwanych, niekiedy lekceważąco, farmerkami lub teksasami. Po drugie, o dżinsach częściej czyta się w powieściach niż w gazetach i czasopismach, a beletrystyka, w przeciwieństwie do publicystyki, stroni od wyrazów synchronicznie obcych, aby nie stwarzać dystansu, który mógłby utrudnić emocjonalne zaangażowanie czytelnika w lekturę.

REFERENCES

Czekalski T., Czasy współczesne (w:) Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba. Warszawa: PWN, 2004, s. 337–426.

Encyclopædia Britannica Online Academic Edition, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/337930/Levi-Strauss-Co.

Encyklopedia powszechna. Encyklopedyczny słownik języka polskiego od a do z. Uniwersalna encyklopedia od A do Z, red. T. Michałowski. Wrocław: Larousse Polska, 2006.

Fisiak J., Zjawisko depluralizacji niektórych rzeczowników angielskich zapożyczonych przez język polski, „Język Polski" XLI, 1961, nr 2, 138–139.

Jaworska J., Młodzież: piękni dwudziestoletni (w:) Obyczaje polskie. Wiek XX w krótkich hasłach, red. M. Szpakowska. Warszawa: W.A.B., 2008, 205–213.

MSJP: Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka. Warszawa: PWN, 1968.

Panati Ch., Niezwykłe dzieje zwykłych rzeczy. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPSz: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3. Warszawa: PWN, 1978–1981 [suplement 1992].

SO: S. Jodłowski, W. Taszycki, Słownik ortograficzny i prawidła pisowni polskiej, wyd. 7. Wrocław: Ossolineum, 1969.

SWO: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, W. Kopaliński, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

WSAP: Wielki słownik angielsko-polski, J. Stanisławski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1964.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

6.06.2013