LOANWORD

kuriozalny

DEFINITION

„Coś, co jest kuriozalne, jest rzadko spotykane i budzi zdumienie swoją niezwykłością lub dziwacznością" (ISJP), „będący kuriozum; niezwykły, osobliwy, dziwaczny" (USJP).

USAGE

Według ISJP „słowo książkowe, czasem używane z odcieniem dezaprobaty", według USJP – książkowe. Funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP pokazuje jednak, że częstsze w prasie niż w książkach. Często służy wyrażaniu oceny negatywnej, ale nie jest to warunek konieczny.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od kuriozum, które z łc. curiosum ‘rzecz ciekawa'. Prawdopodobnie wspomagane przez fr. przymiotnik curieux i pochodny nm. kurios (inaczej trudno wyjaśnić, dlaczego upowszechnione dopiero pod koniec XIX w.).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, SWil ani SWar, w SJPDor zamieszczone dopiero w tomie suplementowym (1969) z kwalifikatorem „rzad. (neologizm)" i cytatem z lat 60. Podstawowe kuriozum (w dawnej pisowni kurjozum) zanotowane w SWar (t. 2, 1902) z definicją: „rzecz do podziwu niedorzeczna, dziwoląg", obecne też w słownikach międzywojennych, bądź to jako kuriozum (kurjozum), bądź jako curiosum, opatrywane czasem definicją negatywnie wartościującą, innym razem neutralną. W SIJP Arcta (1929) napiętnowane jako barbaryzm.

DERIVATIVES

kuriozalnie, kuriozalność

VARIANT

kuriozalny

PRONUNCIATION

[kurjozalny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm kuriozalni. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 4 na milion słów.

COLLOCATIONS

kuriozaln|y

~y przypadek, ~a sytuacja, ~e okoliczności, wydarzenie ● ~y sposób, ~e formy ● ~y błąd, dokument, list, pomysł, projekt, przepis, przykład, wniosek, wyrok, zapis (w umowie, ustawie itp.), ~a decyzja, propozycja, sprawa, uchwała, ustawa, wypowiedź, ~e rozwiązanie, stwierdzenie ● ~y gol, bramka

(coś ma) charakter ~y

dosyć ~y, dość, najbardziej, nieco, tak, wręcz, zupełnie ● tak ~y, że...

coś jest ~e, wydaje się, uznać coś za ~e, uważać

(to) ~e, że..., doszło do ~ej sytuacji

EXAMPLES

Na ankietowe pytanie: „Czego uczysz się z telewizji?" licealista odpowiada: „Uczę się łatwego życia, lenistwa" – i odpowiedź ta nie jest bynajmniej kuriozalna. („Kultura" 30, 1965) [za SJPDor]

Do historii należą już kuriozalne teksty, w których cenione autorytety naukowe porównywały pierwsze przeszczepy serca do eksperymentów medycznych przeprowadzanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. (Józef Życiński, Ziarno samotności, 1997)

Tadeusz Sobolewski, krytyk filmowy: „Godność" jest filmem kuriozalnym i żałosnym, który mógł powstać tylko dzięki stanowi wojennemu. Zbudowany jest prawie wyłącznie ze stereotypów propagandowych PRL. (Kłopoty z godnością, „Życie", 1998, nr 5)

Poznali się na jednym z amerykańskich uniwersytetów i w październiku 1998 roku wzięli ślub. Para wygląda nieco kuriozalnie. Potężny C. J. i zgrabna Marion nie przejmują się jednak komentarzami osób postronnych. (Ile można zarobić na sporcie?, „Życie na gorąco", 1999, nr 36)

Mimo iż stawka za godzinę harówki wynosiła kuriozalne 2,20 zł, wszyscy pracowaliśmy rzetelnie. (Pracodawcy wykorzystują dzieci, „Metropol", 2001, nr 27/02)

Kroniki wojenne odnotowywały sytuacje wręcz kuriozalne , takie jak ta z 1855 r., kiedy jeden z dowódców brygady piechoty, wydając córkę za mąż, dał jej w posagu połowę tego, co zamierzał dopiero ukraść z funduszów przeznaczonych na prowiant dla żołnierzy. (Andrzej Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, 2008)

Por. wcześniejszy przykład z przymiotnikiem kuriozny, zapożyczonym z rosyjskiego:

Heca, mówili, kuriozny człowiek ten Ptaszycki – co za bestia komiczna (...). (Emil Zegadłowicz, Zmory, 1935)

SYNONYM

dziwaczny

PRONUNCIATION

[dziwaczny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm dziwni. Stopniowalny.

FREQUENCY

Około 10 na milion słów.

DEFINITION

„Dziwaczne osoby, rzecz lub zjawiska są dziwne lub niezwykłe, często w sposób, który wydaje się nam nieuzasadniony" (ISJP), „zwracający uwagę swoją osobliwością, nietypowością; śmieszny, cudaczny, osobliwy" (USJP).

USAGE

Według USJP słowo książkowe, co potwierdza funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP: dziwaczny występuje tu częściej w książkach, zwłaszcza w beletrystyce, niż w prasie.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Formalnie od dziwak, przyrostkiem -ny, ale w bliższej relacji semantycznej do dziwny, z parafrazą ‘bardzo dziwny (z odcieniem dezaprobaty)'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SPXVI, uwzględnione w Nowym dykcjonarzu Troca (1764), powtórzone w SJPLin z definicją „chimeryczny, pełen urojenia", w SWar: „dziwny aż do śmieszności, cudaczny, cudacki, oryginalny, ekscentryczny", w SJPDor: „taki, jaki jest właściwy dziwakowi; dziwny, śmieszny, cudaczny, cudacki".

COLLOCATIONS

dziwaczn|y

~y kształt, ~a poza, pozycja • ~y stwór, twór • ~y kapelusz, przedmiot, strój, ~a budowla, konstrukcja, mieszanina, postać, roślina, ~e połączenie czegoś z czymś • ~y sen, ~a historia, opowieść • ~y gest, język, obyczaj, ruch, rytuał, rozmowa, sytuacja, ~e skojarzenie, upodobanie, wrażenie, zachowanie • ~y pogląd, pomysł, sposób, ~a decyzja, koncepcja, myśl, propozycja, teoria, wypowiedź • ~y tytuł, ~a nazwa, ~e imię, nazwisko, ~e słowa • ~y człowiek, ~a para (ludzi)

rzeczy ~e

bardzo ~y, co najmniej, dosyć, dość, nieco, niesamowicie, równie, tak, trochę, wręcz, zupełnie • tak ~y, że...

coś jest ~e, wydaje się

~y i pretensjonalny

dziwaczny wyraz twarzy

EXAMPLES

Zepsowany wasz rozum powymyślał wam jakoweś dziwaczne nauki, których my tu z łaski Najwyższej Istności nie mamy i mieć nie chcemy. (Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, 1776)

Wyobraźnia staruszki pracowała. Tworzyła obrazy dziwne, coraz dziwaczniejsze jedne od drugich. Wyobrażała sobie hufce niebieskie, wkraczające do Jagodyny, i Michała archanioła na czele, z mieczem ognistym w dłoni, wypędzającego Turków. (Tomasz Teodor Jeż, Narzeczona Harambaszy, 1871)

Stały tam również naczynia o dziwacznych formach, pełne tłuszczów i sosów w stanie płynnym, półstałym lub zupełnie zastygłym (...). (Henryk Worcell, Zaklęte rewiry, 1936)

Wczoraj do wieczora chodziłem po Krakowie jak po dziwacznym panopticum. (Jan Józef Szczepański, Polska jesień, 1955)

W parku pałacowym, w najodleglejszym jego zakątku, na szczycie dużego wzgórza, znajdują się ruiny dziwacznej budowli zarośnięte krzakami i młodymi drzewami. (Zbigniew Nienacki, Księga strachów, 1967)

BARON – Ta góra nazywa się: Garbusowa Perć.
ONKA – Dziwaczna nazwa.
(Sławomir Mrożek, Garbus, 1975)

Umrzeć w porę? Cóż za dziwaczna myśl ! Bo przecież pora nie należy do nas. (Stefan Chwin, Hanemann, 1995)

DERIVATIVES

dziwacznie, dziwaczność

SYNONYM

osobliwy

PRONUNCIATION

[osobliwy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm osobliwi. Stopniowalny.

FREQUENCY

Około 10 na milion słów.

DEFINITION

„Osobliwe rzeczy, osoby, zjawiska itp. różnią się znacznie od innych rzeczy, osób lub zjawisk tego samego rodzaju i zwracają uwagę swoją niezwykłością" (ISJP), „zwracający uwagę, nie taki jak inni (inne); szczególny, wyjątkowy, nadzwyczajny, niezwykły, zadziwiający; także: dziwaczny" (USJP).

USAGE

Według USJP słowo książkowe. Funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP potwierdza, że częstsze w książkach niż w prasie.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od osoba (ESJP) lub od osobny (SEJP) przez wymianę sufiksów, bez zmiany znaczenia, a tylko dla zwiększenia ekspresji.

WORD HISTORY

Słowo uwzględnione w SStp w dwóch znaczeniach: 1. „specjalny, tylko do określonego zadania przeznaczony", 2. „niezwykły, szczególny". Inaczej podzielone na znaczenia w SPXVI: 1. „wyjątkowy, inny niż wszyscy, dziwny, zwracający uwagę", 2. „szczególny, specjalny", 3. „dotyczący jednej osoby lub rzeczy; osobisty, prywatny, indywidualny, własny, właściwy". Wieloznaczne też w SJPLin i w późniejszych słownikach aż do poł. XX w. Dopiero w SJPDor znaczenie współczesne („zwracający uwagę, nie taki jak inni") oddzielono od pozostałych, które opisano jako dawne i zilustrowano cytatami z XIX w.

COLLOCATIONS

osobliw|y

~y charakter czegoś, dźwięk, klimat (np. miasta), stan (np. umysłu), urok, wdzięk, ~a cecha, forma, ~e kształty, właściwości • ~y gatunek, rodzaj • ~y fenomen, przypadek, twór, ~a historia, przygoda, sytuacja, ~e zdarzenie, zjawisko, ~e okoliczności • ~e doświadczenie, przeżycie, uczucie, wrażenie, wzruszenie • ~a przyjemność, przyjaźń, ~e życie • ~y człowiek, ~a para (ludzi), postać, ~e zwierzę • ~y pomysł, sposób, ~a logika, metoda • ~a książka, teoria, wizja, ~e dzieło • ~a konstrukcja, mieszanka, ~e połączenie czegoś z czymś • ~y stosunek do czegoś, ~a gra z kimś lub czymś • ~e miasto, miejsce

chwila ~a, rzecz

bardzo ~y, dosyć, dość, nader, niezwykle, równie, tak, wielce • tak ~y, że..., na tyle ~y, że..., o tyle ~y, że...

coś jest ~e

~e poczucie humoru, ~ym zbiegiem okoliczności • coś ~ego, nic

EXAMPLES

Stądże mi roście radość osobliwa,
Serdeczna, której język nie pokrywa.
(Jan Kochanowski, Psałterz Dawidów, 1579)

WACŁAW – Gust osobliwszy: siedzieć zawsze w domu!
ELWIRA – Gust nie szkodzący nikomu.
(Aleksander Fredro, Mąż i żona, 1822)

Zaledwie się dzień jasny robić poczynał, gdy ta osobliwa procesja z Woli ku zamkowi długimi szeregami ciągnęła konno, z wozami, kolebkami itp. (Józef Ignacy Kraszewski, Król Piast, 1880)

To jak ze snu prawda żywa,
chwila dziwnie osobliwa.
(Stanisław Wyspiański, Wesele, 1901)

Każdy wie, że w szeregu zwykłych, normalnych lat rodzi niekiedy zdziwaczały czas ze swego łona lata inne, lata osobliwe, lata wyrodne, którym – jak szósty, mały palec u ręki – wyrasta kędyś trzynasty, fałszywy miesiąc. (Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, 1933)

Postęp techniczny to rzecz nader osobliwa. Zdawałoby się, że ma on służyć wygodzie człowieka. A tymczasem coraz częściej staje się przyczyną jego udręki. (Jan Brzechwa, Miejsce dla kpiarza: satyry i humoreski, 1966)

– Osobliwa historia – powiedział – to się raczej nie zdarza, żeby winowajca przyznawał się dobrowolnie, a świadek osłaniał go z własnej woli. (Janusz Płoński, Maciej Rybiński, Góralskie tango, 1978)

Osobliwe formy skalne, wytworzone wskutek wietrzenia piaskowca ciosowego. Labirynt przejść, korytarzy i wąwozów pomiędzy 6–8 m wys. skałkami piaskowcowymi. (Krystyna Malik, Maria Raciborska, red., Przewodnik po Polsce, 1996)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

rzecz osobliwa, punkt osobliwy (termin w matematyce)

DERIVATIVES

osobliwie, osobliwość

GENERAL DISCUSSION

Rodzina bliższych i dalszych synonimów przymiotnika kuriozalny obejmuje kilkadziesiąt wyrazów, m.in. dziwaczny, dziwny, niesamowity, niezwykły, osobliwy, wyjątkowy, zdumiewający. Z nich wybrano dwa, które po wstępnym oglądzie wydawały się najbliższe mu znaczeniem i implikowaną oceną.

Analiza kolokacyjna przymiotników kuriozalny, dziwny i osobliwy ujawnia daleko idące podobieństwa, ale i różnice. Wszystkie trzy określenia mogą dotyczyć sytuacji i zdarzeń, czyichś działań, zachowań i ich wyników, wszystkie podlegają gradacji za pomocą przysłówków. Stany psychiczne bywają jednak osobliwe (raczej nie kuriozalne ani dziwaczne), przedmioty materialne oraz nazwy są zaś dziwaczne (raczej nie kuriozalne ani osobliwe).

Wszystkie trzy przymiotniki oznaczają, ogólnie biorąc, odstępstwo od normy i jako takie mogą łatwo wyrażać ocenę negatywną. Słowo dziwaczny ocenę taką przekazuje samą swoją budową, por. pokrewne dziwak, dziwaczyć oraz tak samo zakończone cudaczny, opaczny, pokraczny. Wśród jego kolokatów nazwy ludzkich działań i ich wyników jednak nie dominują, słowo to nie służy więc przede wszystkim do krytyki cudzego postępowania.

W wypadku przymiotnika osobliwy ocena zależy od kontekstu i bywa wręcz pozytywna, por. osobliwy urok, wdzięk. Wyrażenia typu osobliwe pomysły lub osobliwa logika mogą więc służyć eufemizacji albo wyrażaniu ironii. I tu wśród kolokatów nazwy działań ludzkich ani ich wytworów nie przeważają.

Odmiennie przedstawiają się pod tym względem kolokacje z przymiotnikiem kuriozalny: większość z nich to nazwy działań i ich wytworów, co sugeruje, że słowo to służy przede wszystkim krytyce. Szczególnie liczne są kolokaty dotyczące prac administracyjnych i ustawodawczych: dokument, projekt, przepis, wniosek, wyrok, zapis, decyzja, uchwała, ustawa.

Najciekawszy wynik uzyskuje się, szukając analizowanych tu słów za pomocą wyszukiwarki Google w domenie internetowej Sejmu RP (sejm.gov.pl), a więc głównie w sprawozdaniach z obrad (w uchwałach analizowane wyrazy nie występują). Przymiotnik kuriozalny ma tu frekwencję od pięciu do dziesięciu razy wyższą niż dziwaczny i osobliwy (dokładny wynik zależy od tego, jak sformułować zapytanie), mimo że jego frekwencja w NKJP jest ponad dwa razy niższa od frekwencji tych przymiotników. Okazuje się więc, że słowo kuriozalny dobrze służy posłom do dyskredytowania swoich przeciwników politycznych, por. „Dywagacje zawarte w tzw. raporcie pana Giertycha są kuriozalne, wprost niedorzeczne, graniczące z absurdem (...)" (wystąpienie posła Grzegorza Tuderka, 15.12.2004).

Jak dowodzi definicja SWar, słowo kuriozalny od początku było nośnikiem oceny negatywnej. Analiza kolokacyjna potwierdza wrażenie, że w tej funkcji brzmi ono dobitniej niż jego synonimy. Nie jest to przypadek odosobniony, także niektóre inne hasła w tej witrynie pokazują, że obce słowo ma często wydźwięk silniejszy niż jego rodzimy synonim. Wyjaśnieniem tej różnicy mogą być obserwacje Song i Schwarza (2010): prowadzili oni badania z użyciem fikcyjnych wyrazów, z których część miała brzmienie znajome, a część obce. Okazało się, że percepcja wyrazów obco brzmiących była inna niż wyrazów znajomych (kojarzono je np. z większym ryzykiem), co autorzy przypisali mylnemu rzutowaniu trudności w ich przetwarzaniu przez aparat mentalny człowieka na cechy ich desygnatów. Wyniki te wymagają weryfikacji na polskim materiale językowym (planuje się ją w niniejszym projekcie).

Różnicę w kategoryczności oceny wyrażanej słowem kuriozalny z jednej strony a dziwaczny i osobliwy z drugiej nie tylko widać w ich obrazach kolokacyjnych i w kwerendach w witrynie Sejmu RP, ale także słychać. „To są wypowiedzi kurio-zalne" – można powiedzieć, dzieląc przymiotnik dla emfazy na dwie części, kładąc akcent na każdej z nich i podnosząc ton drugiej samogłoski akcentowanej. Ten sam zabieg nie uda się w odniesieniu do słowa dziwaczny (ma za mało sylab), a w odniesieniu do słowa osobliwy zabrzmi sztucznie.

REFERENCES

ESJP: Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Bańkowski, t. 1 – 2. Warszawa: PWN, 2000.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego. W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

Song H., Schwarz N., If it's easy to read, it's easy to do, pretty good, and true, „The Psychologist", 2010, no 2, http://www.thepsychologist.org.uk.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

13.03.2013