LOANWORD

unikalny

DEFINITION

SWJP: „jedyny w swoim rodzaju; niepowtarzalny, wyjątkowy, unikatowy".

ISJP: „Coś, co jest unikalne, jest bardzo rzadko spotykane i zwykle cenne".

USJP i WSWO odsyłają słowo unikalny do unikatowy, zgodnie z zaleceniem wydawnictw normatywną (zob. rubryka USAGE); SWJP, na odwrót, odsyła słowo unikatowy do unikalny, zgodnie z ich frekwencją.

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w tekstach informacyjno-poradnikowych, trzykrotnie rzadsze w publicystycznych i naukowo-dydaktycznych, zdecydowanie rzadkie w literackich (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

Według SPP niepoprawne. W uzasadnieniu przywołano opinię Witolda Doroszewskiego z 2. tomu porad O kulturę słowa (1968), który słowo unikalny uważał za zbyteczne i mylące: „Bardzo często wyraz ten można zastąpić wyrazem jedyny, wyłączny, niepowtarzalny, w wypadkach zaś, gdy chodzi istotnie o ścisłe znaczenie «będący unikatem», nadawałby się już raczej przymiotnik unikatowy, oparty na używanym w języku polskim wyrazie unikat, niż unikalny – kojarzący się z unikaniem i tłumaczący się słowotwórczo jako «ten, którego można czy należy unikać»" (s. 278).

W NSPP ocena jest łagodniejsza: „słowo nadużywane w publicystyce", słownik radzi zastępować je synonimami: „jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny, wyjątkowy, unikatowy". Możliwe, że na złagodzenie oceny wpłynęło znaczne rozpowszechnienie słowa lub stanowisko SWK, który je wziął w obronę.

Twierdzenie, jakoby słowo unikalny mogło czy też powinno znaczyć ‘możliwy do uniknięcia', podważyła Danuta Buttler (1989). Z jej analizy wynika, że „przygniatająca większość przymiotników z formantem -alny pochodzi od czasowników przechodnich o rządzie biernikowym" (s. 70) i że „unikalny w znaczeniu ‘możliwy do uniknięcia' byłby strukturą absolutnie izolowaną, nie mającą wzoru w systemie, a więc wykolejeniem" (s. 71).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od ros. unikalnyj, z fr. unique ‘jedyny, niepowtarzalny, wyjątkowy', z łc. unicus ‘jedyny, niezrównany'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWar, w międzywojennych słownikach Arcta ani w Encyklopedycznym słowniku wyrazów obcych z 1939 r. (największym dotąd wśród słowniku tego rodzaju). Zanotowane dopiero w SJPDor (t. 9, 1967).

DERIVATIVES

unikalnie, unikalność

VARIANT

unikalny

PRONUNCIATION

[unikalny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm unikalni. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 7 na milion słów.

COLLOCATIONS

unikaln|y

~y obiekt, zabytek, ~a kolekcja, ~e egzemplarze, fotografie, materiały, zbiory (muzealne), zdjęcia • ~a flora, przyroda, ~e gatunki (zwierząt), okazy (roślinności) • ~y adres (internetowy), identyfikator, kod, numer, użytkownik (portalu), ~a nazwa, ~e hasło •  ~a możliwość, oferta, okazja, szansa • ~y charakter czegoś, skład czegoś, ~a cecha, ~e walory (przyrodnicze), właściwości • ~y dar, produkt, program, sposób, ~a aparatura, konstrukcja, kombinacja, metoda, strategia, technologia, umiejętność, wartość, wiedza, ~e doświadczenie, odkrycie, rozwiązanie, zjawisko, ~e badania, elementy

wydarzenie ~e

absolutnie ~y, zupełnie

coś jest ~e

~y w Europie, w Polsce, ~y w skali (kraju, światowej)

EXAMPLES

W imię odbudowy kultury niemieckiej na barbarzyńskim wschodzie wnętrze Wawelu barbarzyńsko przerobiono na prywatne mieszkania, z Sali Senatorskiej uczyniono „stajnię", unikalne wnętrze gotyckie przerobiono na biersztubę dla SA. (Władysław Machejek, Rano przeszedł huragan, 1955)

Swego rodzaju unikalną pozycją jest socjologiczna monografia (...) J. Berque'a (...) przedstawiająca przeobrażenia w wybranej egipskiej wsi w latach 1920–1950. (B. Moliński, Socjologia wsi, „Przegląd Socjologiczny", 1963, nr 2)

Jego [ojcowskiego oddziału PTTK] obroty osiągnęły w ubiegłym roku około 4 milionów zł i mają stałą tendencję wzrostu, jest więc z czego wygospodarować środki na zabezpieczenie unikalnej przyrody i właściwe kierowanie rozwojem turystyki. (Ratujmy Ojców!, „Ty i Ja", 1969, nr 7)

W wyniku prac wykopaliskowych w Faras (Nubia Sudańska) w latach 1961–1964 Muzeum otrzymało unikalny zespół ponad 60 malowideł zdjętych ze ścian wczesnochrześcijańskiej katedry, dziś zatopionej wodami Nilu. (Jubileusz Profesora Kazimierza Michałowskiego, „Kultura i Społeczeństwo", 1977, nr 1)

Niezwykły ten fenomen, tak unikalny , jak fascynujący, trafiający się niezmiernie rzadko, powstaje na skutek rozszczepienia promieniowania słonecznego podczas zachodu. (Andrzej Urbańczyk, Dziękuję ci, Pacyfiku, 1985)

Na rys. 3.127 przedstawiono unikalne rozwiązanie napędu narzędzi obrotowych z odchylnym mechanizmem napędowym. (Jan Kosmol, Automatyzacja obrabiarek i obróbki skrawaniem, 1995)

(...) populacja biebrzańska [łosi] posiada unikalną w Europie linię genetyczną, będącą przypuszczalnie reliktem holoceńskiego zasięg gatunku. (Wojciech Sobociński, Czy badania łosi przyspieszą decyzję skrócenia moratorium?, „Las Polski", 16.11.2009)

SYNONYM

unikatowy

PRONUNCIATION

[unikatowy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm unikatowi. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 6 na milion słów.

DEFINITION

ISJP: „1 Coś, co jest unikatowe, jest bardzo rzadko spotykane i dlatego cenne. (...) 2 Unikatowe wyroby produkowane są w małej ilości i mają pewne cechy artystyczne".

USJP: „będący unikatem, stanowiący unikat, jedyny w swoim rodzaju, w danym gatunku; niepowtarzalny, unikalny".

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych i informacyjno-poradnikowych, rzadsze w publicystyce, bardzo rzadkie w innych rodzajach tekstów (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od unikat, z nm. Unikat ‘oryginał jakiegoś pisma' (w opozycji do Duplikat), co z łc. unicum ‘rzecz jedyna w swoim rodzaju', neutrum od unicus ‘jedyny, niezrównany'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin ani w SWil, gdzie jednak obecny unikat z definicją: 1. „dokument oryginalny, oryginał sam", 2. „jedyny egzemplarz, tak że drugiego podobnego nie ma na świecie, i przez to samo wielkiej ceny (mówi się o książkach, monetach starożytnych, medalach itp.)". Nieobecne dalej w SWar ani w słownikach międzywojennych (nie wyłączając Encyklopedycznego słownika wyrazów obcych z 1939 r., największego dotąd wśród słowniku tego rodzaju). Zanotowane dopiero w SJPDor, z dwoma cytatami z początku lat 50.

COLLOCATIONS

unikatow|y

~y materiał (źródłowy), obiekt, zbiór (starodruków), ~a kolekcja, książka, ~e muzeum, ~e budynki, dokumenty, dzieła, egzemplarze, eksponaty, fotografie, pojazdy, polichromie, przedmioty, zabytki • ~y krajobraz, okaz (bursztynu), ~a przyroda, roślinność, ~e gatunki, lasy • ~y adres, identyfikator, kod, numer, ~a nazwa •  ~y charakter czegoś, skład, ~e walory, wartości, właściwości •  ~y element, produkt, program, projekt, system, ~a metoda, oferta, technologia, wystawa, ~e miejsce, rozwiązanie, zjawisko, ~e cechy, wzory

pojazd ~y, tkanina ~a

wręcz ~y

coś jest ~e

~y w Europie, w skali (europejskiej, światowej)

EXAMPLES

Wiele naszych cennych zabytków piśmiennictwa albo uległo całkowitej zagładzie, albo też zachowało się w unikatowych zaledwie egzemplarzach. („Wiedza i Życie", 1953) [za SJPDor]

Chodzi mi tutaj o sztukę unikatową, nie powielaną, czyli malarstwo, tkaninę, małe formy rzeźbiarskie, grafikę artystyczną. (Andrzej Skoczylas, Aukcja sztuki polskiej w Paryżu, „Sztuka", 1974, nr 3)

Niepokoje, poszukiwania... i powrót do tradycji. Tak można by najkrócej scharakteryzować minione V Międzynarodowe Triennale Tkaniny Unikatowej w Łodzi (...). (W znanym języku, „Uroda", 1986, nr 5)

Rotunda jest unikatowym przykładem tego typu budowli na Śląsku i w polskiej architekturze. (Lech Szaraniec, Górny Śląsk, 1997)

W momencie wejścia w globalną sieć do mojego komputera zostanie przypisany unikatowy numer identyfikacyjny, tzw. numer IP, który jest jak internetowy dowód tożsamości. (Piotr Stasiak, Oko sieci, „Polityka", 23.09.2006)

Mikołajki nadmorskie, unikatowa roślinność wydmowa, giną pod kolami quadów i samochodów terenowych. Posiadacze tych pojazdów, nie zawsze licząc się z dobrem środowiska, wjeżdżają tam, gdzie jest to zabronione. (Roman Kościelniak, Uchronić helski cypel przed degradacją, „Dziennik Bałtycki", 26.07.2008)

DERIVATIVES

unikatowo, unikatowość

SYNONYM

niepowtarzalny

PRONUNCIATION

[ńepoftarzalny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm niepowtarzalni. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 13 na milion słów.

DEFINITION

SWJP: 1. „taki, który więcej się nie powtórzy; jednorazowy", 2. „taki, który nie ma sobie podobnych; wyjątkowy".

ISJP: „Niepowtarzalna osoba, rzecz, sytuacja itp. zdarzyła się tylko raz, jest wyjątkowa i nie ma sobie podobnych".

USJP: „taki, który się nie powtarza, niedający się powtórzyć; jednorazowy, wyjątkowy, nadzwyczajny".

USAGE

Według USJP słowo książkowe, w innych słownikach bez kwalifikatora. W NKJP najczęstsze w tekstach informacyjno-poradnikowych, naukowo-dydaktycznych i publicystycznych, stosunkowo częste też w literackich (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Formalnie od powtarzalny, ale semantycznie w bliższym związku z powtarzać się (‘taki, który się nie powtarza'). To ostatnie od wtóry, co z psł. *vъtorъ ‘drugi' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SPXVI, w Thesaurusie Knapiusza ani w Nowym dykcjonarzu Troca, zanotowane w SJPLin w cytacie z pocz. XVII w. pod hasłem powtarzalny (w XVII w. jednak rzadkie, nie poświadczone w kartotece SJPXVII). Nieobecne jeszcze w SWil i SWar, uwzględnione jako odrębne hasło dopiero w SJPDor. Znaczenie etymologiczne ‘nie dający się powtórzyć', uwypuklone w definicjach SWJP i USJP, nabrało z czasem dodatkowych treści, co widać w kolokacjach i cytatach.

COLLOCATIONS

niepowtarzaln|y

~y charakter czegoś, czar, klimat jakiegoś miejsca, koloryt, nastrój, uroda, urok, wyraz czegoś, ~a atmosfera, specyfika, wartość, ~e piękno, ~e cechy czegoś, walory • ~y aromat, dźwięk, kolor, kształt, rytm, smak, widok, wygląd, zapach, ~a barwa, ~e brzmienie • ~e kombinacje, kompozycje, konfiguracje, kreacje, obrazy, wzory • ~a możliwość, okazja, sytuacja, ~e warunki • ~y dzień, moment, wieczór, ~a chwila, noc • ~y koncert, spektakl, ~a impreza, ~e widowisko, wydarzenie • ~a przygoda, ~e doświadczenie, przeżycie, uczucie, ~e doznania, wrażenia, zjawiska • ~y zbiór, ~a kolekcja, ~e egzemplarze, fotografie, zabytki, zdjęcia, ~e dzieło • ~a indywidualność, istota, jednostka, osobowość, ~i ludzie • ~y efekt, element, prezent, produkt, świat, talent, ~a całość, droga (życiowa), historia, interpretacja, kultura, pamiątka • ~y numer (identyfikacyjny)

rzeczy ~e

absolutnie ~y, zupełnie

coś jest ~e

~y i jedyny, ~y i wyjątkowy • indywidualny i ~y, jedyny i ~y, oryginalny i ~y, piękny i ~y, szczególny i ~y, wielki i ~y, wspaniały i ~y, wyjątkowy i ~y, jednostkowe i ~e, nietypowe i ~e, wybitne i ~e

w ~y sposób

EXAMPLES

Wspomnienie szczęścia, jakie przeżyła ze Stefanem, tłumaczyła sobie odmiennością pierwszych uczuć młodzieńczych, niepowtarzalnych – sądziła. (Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka, 1936)

Drewnowski miał dużo danych, że dobrze oblicza, wiążąc swoją karierę z karierą Święckiego. Chwila była jedyna i niepowtarzalna. (Popiół i diament, 1948)

Autor zawarł w niej szczegółowe spostrzeżenia i wnioski na podstawie niepowtarzalnego materiału, jakim były wspomnienia przeciętnych hitlerowców, spisane wkrótce po zdobyciu władzy. (Franciszek Ryszka, Noc i mgła, 1962)

(...) ojciec mówił jedynym w swoim rodzaju, niepowtarzalnym skrzyżowaniem mazowieckie mowy (...) z żydowskimi zaśpiewami i uproszczeniami w deklinacji... (Henryk Grynberg, Żydowska wojna, 1965)

W tym względzie osiągnięcia polskiej socjologii regionalnej są bezsporne i w licznych przypadkach niepowtarzalne w skali światowej. (Maria Ciechocińska, Socjologia regionalna w Polsce na tle światowym, „Studia Socjologiczne", 1976, nr 4)

– Do kogo ona jest podobna? – zastanawiała się Suzanne.
– Do samej siebie –  odpowiedziała Ewelina. – Prawda, Zuzanko, że jesteś jedyna i niepowtarzalna!
(Maria Nurowska, Panny i wdowy. Czyściec, 1992)

Słuchaj, wiem, że to trudne, ale to może być niepowtarzalna okazja... (Artur Baniewicz, Drzymalski przeciw Rzeczpospolitej, 2004)

Sos ma piękny, ciemny kolor, niepowtarzalny aromat i konsystencje gęstej śmietany. (Książka kucharska, http://pl.wikibooks.org/)

DERIVATIVES

niepowtarzalnie, niepowtarzalność

SYNONYM

wyjątkowy

PRONUNCIATION

[wyjontkowy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm wyjątkowi. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 45 na milion słów.

DEFINITION

SWJP: „stanowiący wyjątek, zazwyczaj wyróżniający się korzystnie; niezwykły, wspaniały; bardzo rzadki".

IJSP: „1 Mówimy, że jakieś osoby, rzeczy, sytuacje itp. są wyjątkowe, aby podkreślić, że mają jakąś rzadką i zwykle cenną cechę. (...) 2 Wyjątkowe sytuacje i zdarzenia są niezwykłe i występują rzadko".

USJP: „będący wyjątkiem, wyróżniający się czymś, bardzo rzadki; szczególny, osobliwy, nadzwyczajny, niezwykły, niebywały".

USAGE

Słowo nienacechowane stylistycznie. W USJP oznaczone jako książkowe, co jednak nie znajduje odzwierciedlenia w jego dystrybucji stylistycznej w NKJP: wyjątkowy ma tu względnie równomierny rozkład w wielu rodzajach tekstów (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PERLCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od wyjątek, z imiesłowu wyjęty czasownika wyjąć, który z kolei od jąć, z psł. *(j)ęti ‘wziąć, chwycić', także ‘zacząć, rozpocząć' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin ani w kartotece SJPXVII, uwzględnione w SWil z definicją „p. [przymiotnik] od wyjątku, szczególny, wyłączny, nie należący do ogólnej zasady"; tamże przysłówek wyjątkowo.

COLLOCATIONS

wyjątkow|y

~y pech, zbieg okoliczności, ~a możliwość, okazja, sposobność, szansa, ~e szczęście •  ~a sytuacja, ~e położenie, ~e okoliczności, przypadki, warunki, wypadki • ~y czas, dzień, moment, wieczór, ~a chwila • ~y status, ~a jakość, pozycja, ranga, rola, wartość, ~e znaczenie, ~e cechy, walory, właściwości • ~y charakter czegoś, klimat czegoś, nastrój, ~a atmosfera czegoś, oprawa (np. koncertu) • ~y smak, ~a moc, siła, uroda, ~e piękno • ~y koncert, mecz, pokaz, spektakl, ~a impreza, wystawa, ~e spotkanie, święto, wydarzenie, zdarzenie • ~y film, prezent, produkt, zabytek, ~a budowla, książka, ~e zdjęcia • ~a aktywność, brutalność, dbałość, odporność, odwaga, ostrożność, precyzja, sprawność, staranność, umiejętność, wrażliwość, wyobraźnia, zdolność, życzliwość, ~e okrucieństwo, zaangażowanie, zainteresowanie • ~y dar do czegoś, talent, ~e kwalifikacje, predyspozycje • ~y artysta, człowiek, mężczyzna, ~y gość, ~a istota, kobieta, osoba, osobowość, postać, ~e dziecko • ~a misja, ~e przedsięwzięcie, zadanie • ~e doświadczenie, osiągnięcie, przeżycie • ~a nagroda, ~e wyróżnienie •  ~y brak czegoś, okaz, przykład, przywilej, sposób, ~a atrakcja, historia, lekcja, oferta, popularność, uwaga, ~e miasto, miejsce, zjawisko, ~e środki, zasługi

czas ~y, okres, chwile ~e • film ~y, postać ~a, rzecz, dzieło ~e, miasto zjawisko

absolutnie ~y, bardzo, całkiem, dość, naprawdę, raczej, rzeczywiście, szczególnie, wprost, wręcz, zupełnie

coś jest ~e, coś nie jest niczym ~ym

~y i jedyny • jedyny i ~y, szczególny i ~y

coś wyjątkowego, ktoś wyjątkowy • ~y w historii, skali (Europy, świata) • coś ~ej wagi

EXAMPLES

Idzie tu o grzech wyjątkowy, z którego nie każdy spowiednik może uwolnić. (Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie, 1805, tłum. Jan Chojecki, 1847)

Ty masz wyjątkową naturę. Po ojcu twym odziedziczyłaś wrodzony instynkt prawości, która pogodzić się nie może z żadnym fałszem i z żadną obłudą, których świat tak pełen. (Eliza Orzeszkowa, Pamiętnik Wacławy, 1871)

Ogromna większość odezw, rozlepionych na ulicach, niknie bardzo prędko. Zdzierają je policjanci i stróże. (...) W wyjątkowych wypadkach odezwy rozlepione przetrwać zdołają (...) kilka godzin rannych, odezwy bowiem rozlepia się zwykle wieczorem albo w nocy. (Józef Piłsudski, Bibuła, 1903)

Od szeregu lat mieszkała tam niejaka Marcela Ravalleau, znana z wyjątkowej wprost urody. (Gdy miłość kończy się..., „Ostatnie Wiadomości", 1934, nr 250)

(...) widok saren wychodzących o zmierzchu na skraj lasu nie był tu niczym wyjątkowym. (Andrzej Stasiuk, Biały kruk, 1955)

Przeważnie ludzie myślą tylko o sobie, i to jest zaprzeczeniem dobroci. Niektórzy myślą o wszystkich, i to też nie jest dobroć. A tylko wyjątkowi myślą o innych, o tym czy tamtym pojedynczym człowieku, i to jest dobroć. (Tadeusz Breza, Urząd, 1960)

(...) zespół normalnie pracuje po osiem godzin dziennie, ale w przypadkach wyjątkowych dzień pracy może być przedłużony o godziny nadliczbowe. (Rozmawiałem z komputerem, „Przegląd Techniczny", 1970, nr 2)

(...) do posiłku, podawało się tylko wodę. Wino pojawiało się nadzwyczaj rzadko, przy wyjątkowych okazjach. (Zdzisław Morawski, Gdzie ten dom, gdzie ten świat, 1994)

Dzisiaj Wrocław odwiedzi wyjątkowy gość – święty Mikołaj, prosto z Rovaniemi w Laponii. (Święty Mikołaj z prezentami, „Gazeta Wrocławska" 6.12.2002)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

stan wyjątkowy

DERIVATIVES

wyjątkowo, wyjątkowość, bezwyjątkowy, bezwyjątkowo, bezwyjątkowość

GENERAL DISCUSSION

Słowo unikalny jest rzadsze od swoich rodzimych synonimów i nacechowane stylistycznie: widać to i w tym, że jest rozpoznawane jako obce, i w tym, że ma najbardziej nierówny rozkład, z wyraźną przewagą w tekstach informacyjno-poradnikowych. W publikacjach normatywnych oceniane było najpierw jako niepoprawne, dziś traktowane jest jako nadużywane.

W obrazie kolokacyjnym słowa unikalny dają się wyodrębnić trzy kręgi tematyczne. Jeden obejmuje to, co rzadkie i wartościowe w kulturze materialnej (unikalne fotografie, zabytki, zbiory muzealne), drugi – to, co rzadkie i wartościowe w świecie przyrody (unikalne gatunki, okazy), a trzeci ma związek z identyfikacją użytkowników i obiektów, zwłaszcza w sieciach informatycznych (unikalny adres, kod, numer). Reszta to kolokacje zawierające słownictwo abstrakcyjne i przez to mało diagnostyczne. Zwraca uwagę, że wśród kontekstów słowa unikalny nie ma nazw osób.

W obrazie kolokacyjnym słowa niepowtarzalny kręgi tematyczne się nieco inne: nadal wyodrębnia się grupa kolokacji dotyczących kultury materialnej (niepowtarzalne zdjęcia, zabytki) i mniejsza niż poprzednio grupa dotycząca identyfikowania kogoś lub czegoś (niepowtarzalny numer), ale brak kolokatów odnoszących się do świata przyrody, a za to pojawiły się nowe, np. nazwy cech (niepowtarzalny nastrój, smak, widok), wydarzeń (niepowtarzalny spektakl, wieczór), doznań (niepowtarzalne przeżycie, uczucie), a także ludzi (niepowtarzalna jednostka, osobowość).

W obrazie kolokacyjnym przymiotnika wyjątkowy – największym ze względu na wysoką frekwencję tego słowa (i to pomimo ograniczenia się do kolokacji najliczniej poświadczonych) – wybijają się jeszcze inne grupy kolokatów. Część znana jest z obrazu kolokacyjnego słowa niepowtarzalny, ale są nowe, np. liczna grupa charakteryzująca wyjątkowy charakter czyichś działań (wyjątkowa brutalność, odwaga, staranność).

Ogólnie biorąc, kolokacje przymiotnika wyjątkowy są bardziej podobne do kolokacji przymiotnika niepowtarzalny niż do kolokacji przymiotnika unikalny. Pod pewnym względem jednak unikalny i niepowtarzalny są bliższe sobie niż słowu wyjątkowy: oba przekazują ocenę pozytywną, tzn. podkreślają wartościowy charakter czegoś, podczas gdy w kontekście słowa wyjątkowy mogą pojawiać się  – choć nie jest to częste – nazwy zjawisk niepożądanych, por. wyjątkowy pech, wyjątkowa brutalność, wyjątkowe okrucieństwo. Ciekawe, że definicje słownikowe sugerują coś innego: SWJP i ISJP zwracają uwagę na korzystne i cenne cechy tego, co jest określane jak wyjątkowe, a nie zwracają uwagi na te same wartości tkwiące w osobach i rzeczach określanych jako niepowtarzalne.

Jeśliby przyjąć – jak Doroszewski i niektórzy inni językoznawcy polscy – że słowo unikalny pojawiło się w polszczyźnie bez potrzeby, to trzeba uznać, że po latach jego charakterystyka funkcjonalna jest inna niż jego najbliższych rodzimych synonimów. Bardzo podobne pod względem funkcjonalnym jest natomiast słowo unikatowy, którym radzono je zastępować. Oba mają to samo znaczenie desygnacyjne (różnica w definicjach ISJP nie broni się w świetle danych korpusowych), zbliżoną frekwencję i właściwie identyczne obrazy kolokacyjne. Jeśli walorem słowa unikatowy dla niektórych osób jest jego obce brzmienie, to słowo unikalny tę wartość intensyfikuje, ponieważ nie tylko jego rdzeń, ale i przyrostek -alny (z łc. -alis) jest pochodzenia obcego. Okoliczność ta może być przyczyną, dla której nie udało się językoznawcom niechcianego słowa wyeliminować. Inne możliwe wyjaśnienie jest zaś takie, że unikalny to słowo o jedną sylabę krótsze, a więc wygodniejsze w użyciu.

REFERENCES

D. B. [Danuta Buttler], Przyczynek do sporu o przymiotnik unikalny, „Poradnik Językowy" 1989, nr 1, s. 68–71.

Doroszewski W., O kulturę słowa. Poradnik językowy, t. 1–3. Warszawa: PIW, 1962–1979.

Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, red. S. Lam. Warszawa: Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego, 1939.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

NSPP: Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski. Warszawa: PWN, 1999.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego. W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SPP: Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska. Warszawa: PWN, 1973.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

SWK: Słownik wyrazów kłopotliwych, M. Bańko. M. Krajewska. Warszawa: PWN, 1994.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

8.02.2014

UPDATED

4.04.2014