LOANWORD

agresor

DEFINITION

SWJP: „ten, kto napada, kto dokonuje agresji (zwykle o państwie); napastnik".

USJP: 1. „państwo prowadzące zaborczą, ekspansywną politykę, napadające na inne państwo", 2. „człowiek napastliwy, agresywny".

ISJP: „Agresor to państwo, które zbrojnie atakuje terytorium innego państwa".

W ISJP przeoczono znaczenie 2, wyodrębnione w USJP. Ze względu na bliskość obu znaczeń opisujemy je tutaj łącznie.

USAGE

Według USJP słowo w pierwszym znaczeniu publicystyczne, w drugim przestarzałe (wbrew tej ocenie wciąż jednak obecne we współczesnym języku). Według ISJP „używane z dezaprobatą". W NKJP najczęstsze w internetowych tekstach interaktywnych, literaturze faktu i tekstach naukowo-dydaktycznych, rzadsze w publicystyce i beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

Używane przenośnie w odniesieniu do wirusów atakujących żywy organizm oraz wirusów komputerowych. Znaczenia te pozostają poza zakresem niniejszego opisu.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. agresseur, z łc. aggressor ‘ten, kto atakuje'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWar (t. 1, 1900), w SIJP Arcta (1929) ani w Trzaski, Everta i Michalskiego słowniku języka polskiego (1938). Uwzględnione w Słowniku wyrazów obcych Arcta (1934) z definicją „napastnik wojenny", ale nieobecne w jego wcześniejszym wydaniu z 1921 r. Nieco ogólniej objaśnione w Encyklopedycznym słowniku wyrazów obcych (1939): „napastnik".

DERIVATIVES

agresorka

VARIANT

agresor

PRONUNCIATION

[agresor]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, agresora, agresorze, agresorzy.

FREQUENCY

Około 3 na milion słów.

COLLOCATIONS

agresor

ewentualny ~, potencjalny ● niemiecki ~, sowiecki

definicja ~a, działania ~ów, rola ~a

być ~em

EXAMPLES

Odwiecznymi metodami krzyżackiego faryzeuszostwa, które znamy z historii naszych walk krzyżackich, agresor niemiecki wytęża wszystkie siły, by ter[r]orem i szantażem militarnym wymusić na Polsce ustępstwa terytorialne. (Nie damy...!, „Codzienna Gazeta Handlowa", 1.09.1939)

Szeroki front obrońców pokoju rozwija się i rośnie we wszystkich krajach świata w odpowiedzi na knowania wojenne agresorów imperialistycznych. (Bolesław Bierut, Walka narodu polskiego o pokój i plan sześcioletni, 1951) [za SJPDor]

W niespełna miesiąc później wojska włoskie bez wypowiedzenia wojny przekroczyły granicę abisyńską i rozpoczęły się działania wojenne. Liga Narodów musiała w tej sytuacji uznać Włochy za agresora. (Franciszek Ryszka, Noc i mgła, 1962)

Agresor zwykle boi się swego przeciwnika, a w lęku chętnie byłoby się agresorem, tylko człowiek czuje się na to za słaby. (Antoni Kępiński, Melancholia, 1974)

Wrześniowa tragedia nie załamała woli walki Polaków z hitlerowskim agresorem. (Wrzesień 1939, „Trybuna Ludu", 1980, nr 207)

Policjanci obezwładnili agresora i umieścili w radiowozie. (Ostra zabawa z policją, „Gazeta Wrocławska", 1999, nr 03/09)

Fatalną rolę w ratowaniu jedności ruchu olimpijskiego wobec niedwuznacznej roli ZSRR jako agresora odegrał hiszpański markiz Juan Antonio Samaranch (...). (Tadeusz Olszański, Polski gest, „Polityka", 30.07.2005)

SYNONYM

najeźdźca

PRONUNCIATION

[najeśćca]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, odmienny jak żeński, najeźdźcy.

FREQUENCY

Około 4 na milion słów.

DEFINITION

SWJP: „ten, kto dokonuje zbrojnego najazdu na czyjś teren, państwo itp.".

USJP: „ten, kto dokonuje najazdu, napada zbrojnie w celach zaborczych na inne państwo; napastnik, agresor".

ISJP: „Najeźdźca to obce wojsko atakujące jakiś kraj i zajmujące jego tereny".

Z analizy korpusowej wynika, że słowo z rzadka jest używane także w referencji jednostkowej, w odniesieniu do wodza najeźdźczej armii lub przywódcy kraju, który dokonał agresji. Stąd derywat najeźdźczyni.

USAGE

Według USJP i ISJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w literaturze faktu, dwa razy rzadsze w beletrystyce, dużo rzadsze w innych rodzajach tekstów (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od dawnego najeździć ‘wkraczać zbrojnie', z jeździć, z psł. *ězditi ‘jeździć' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SStp, w późniejszych słownikach poświadczone w wielu wariantach, z których najbliższe to najeżdżca (SPXVI, SJPLin) oraz najezdzca i najezdca (oba w SWil). Współczesna pisownia – obok starszej – pojawia się dopiero w SWar. W cytatach z NKJP prawdopodobnie zmodernizowana przez współczesnych wydawców.

COLLOCATIONS

najeźdźc|a

faszystowski ~a, germański, hitlerowski, niemiecki, arabscy ~y, hiszpańscy, rosyjscy ● biali ~y, kolejni, obcy

armia ~ów, hordy

bitwa z ~ą, walka, współpraca

być ~ą, walczyć z ~ą ● być łupem ~ów, paść, stać się, paść ofiarą ~ów

EXAMPLES

Pewno Siciński króla do Upity zwabił,
Oddał w ręce najezdzcom i ojczyznę zabił.
(Adam Mickiewicz, Popas w Upicie, 1825)

To Kserkses ciągnie i Persów tłum. Hardy najeźdźco, wstrzymaj się, stój! Bo maratoński czeka cię bój. („Tygodnik Ilustrowany", 1870, nr 154) [za SJPDor]

Ale natomiast tę Rzeczpospolitą zamieszkiwał lud zuchwały, który bynajmniej nie poddawał dobrowolnie gardła pod nóż wschodnich najeźdźców. (Henryk Sienkiewicz, Na polu chwały, 1906)

Wojna zniekształca nie tylko dusze najeźdźców – ale zatruwa nienawiścią, a więc zniekształca i dusze tych, którzy starają się najeźdźcy przeciwstawić. (Bolesław Miciński, Podróże do piekieł, 1937)

Ścigał ich aż pod sam Damaszek i wrócił triumfalnie do ziemi Kanaan, prowadząc odbitych jeńców wraz z Lotem i przywożąc z powrotem zagrabiony przez najeźdźców dobytek. (Zenon Kosidowski, Opowieści biblijne, 1963)

Trasy licznych wycieczek prowadzić będą przez miejsca upamiętnione walkami partyzantów przeciw hitlerowskiemu najeźdźcy (...). (Podróż do ziemi, „Ty i Ja", 1969, nr 7)

Portrety te musiały niegdyś służyć za cel w strzeleckich ćwiczeniach jakiemuś szwedzkiemu czy moskiewskiemu najeźdźcy, gdyż ich surowe czoła i szerokie bary podziurawione były ranami rozmaitego kalibru (...). (Czesław Miłosz, Ziemia Ulro, 1977)

Zniszczona, spalona i ujarzmiona Ruś, pozbawiona znacznej części ludności, wymordowanej lub wygnanej w głąb Azji, została sam na sam z okrutnym najeźdźcą. (Benedykt Zientara, Dawna Rosja: despotyzm i demokracja, 1985)

Na cokole wyryte są również daty walk z germańskim najeźdźcą od Cedyni (972), po Berlin (1945). (Lech Szaraniec, Górny Śląsk, 1997)

Zbudowany ponad 2000 lat temu Wielki Mur miał osłaniać Chiny przed atakami najeźdźców. (Poligon krył fragment Chińskiego Muru, „Metropol", 2001 nr 23/02)

DERIVATIVES

najeźdźczy, najeźdźczyni

SYNONYM

napastnik

PRONUNCIATION

[napastńik]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, napastnika, napastnicy.

FREQUENCY

Około 40 wystąpień na milion słów (z czego mniej więcej połowa w znaczeniu sportowym, pozostającym poza zakresem niniejszego opisu).

DEFINITION

SWJP: „ten, kto napada, atakuje, napastuje kogoś lub coś".

USJP: „ten, kto dokonuje zbrojnej napaści na kogoś albo na coś; także: ten, kto napada, zaczepia w nieprzyjaznych zamiarach, zwykle w celu obrabowania, pobicia itp.".

ISJP: „Napastnik to 1 ktoś, kto napadł na kogoś. (...) 2 obce wojsko, które atakuje jakieś państwo".

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w tekstach publicystycznych, trzykrotnie rzadsze w literackich, jeszcze rzadsze w innych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

„w niektórych grach zespołowych, głównie w piłce nożnej: zawodnik grający w ataku, mający przede wszystkim atakować bramkę przeciwnika" (SWJP), „w piłce nożnej, hokeju i niektórych innych grach zawodnik, którego głównym zadaniem jest strzelanie bramek" (ISJP)

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od rzeczownika napaść, z psł. *napastь, z psł. czasownika *napasti ‘napaść' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SPXVI ani w Thesaurusie Knapiusza, poświadczone w kartotece SJPXVII w obocznych formach napastnik i napaśnik. W Nowym dykcjonarzu Troca w formie napaśnik, w SJPLin w formie napastnik, z definicją „napastujący kogo, napadający nań, najeźdźca, prześladowca".

COLLOCATIONS

napastni|k

agresywni ~cy, uzbrojeni, zamaskowani ● kolejni ~cy, nieznani ~cy, potencjalni, pozostali

grupa ~ków, ofiara, poszukiwania ~ków, rysopis ~ka, samochód ~ków

obezwładnić ~ka, odepchnąć, spłoszyć ~ków ● poszukiwać ~ków, zatrzymać ~ka, złapać ● rozpoznać ~ka, widzieć ~ków, znać ● oddać coś ~kom

~k kopnął kogoś, uderzył, zaskoczył, rzucił się na kogoś, strzelał, oddał strzał(y), ~cy pobili kogoś, przewrócili, zaatakowali, zabili ● ~cy wyrwali komuś coś, zabrali, skradli, ukradli ● ~cy dostali się gdzieś, wtargnęli ● ~cy grozili komuś czymś, zażądali czegoś ● ~cy odjechali, uciekli, ~k rzucił się do ucieczki ● ~cy chcieli coś zrobić, próbowali, ~kom udało się coś zrobić ● ~kami okazali się..., ~cy działali jakoś, zostali zatrzymani

dwóch ~ków, trzech itd., kilku, dwaj ~cy, trzej itd., obaj

jeden z ~ków, drugi

EXAMPLES

Rozbójnik na życie i majątek razem, napastnik na samą własność człowieka dybie. (Teodor Ostrowski, Prawo cywilne, 1787) [za SJPLin]

Król dobywa oręża i broniąc się odważnie rani nawzajem napastnika. (Karol Szajnocha, Jadwiga i Jagiełło, 1885)

Biedna czajka! Zdawało jej się, że tym krzykiem odstraszy napastnika, który lada chwila mógł znaleźć jej gniazdo w trawach głęboko ukryte (...). (Maria Konopnicka, O krasnoludkach i sierotce Marysi, 1896)

Na alarm wszczęty przez napadniętego napastnicy rzucili się do ucieczki i znikli w kierunku ul. Przyokopowej. (Na tle porachunków osobistych, „ABC Nowiny Codzienne", 1935, nr 133)

Polluks chwycił polano ze stosu, ale tę słabą broń wytrącił mu z ręki mieczem jeden z napastników. (Halina Rudnicka, Uczniowie Spartakusa, 1951)

Jakie są kryteria oceny wojny słusznej czy niesłusznej? Czy może nim być hasło obrony własnego kraju przed napastnikiem? (Janusz Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, 1977)

Pozostały twarde rozmowy i pertraktacje wymuszające kapitulację twierdzy lub w skrajnym przypadku wypłacenie napastnikom znacznego okupu. (Ryszard Henryk Bochenek, Twierdza Jasna Góra, 1997)

Na urząd pocztowy w Kluczewie pod Czaplinkiem, napadł zamaskowany mężczyzna. Bandyta, grożąc bronią (tzw. obrzynem), zażądał wydania pieniędzy. Pracownicy nie dali się zastraszyć i napastnik uciekł. (Bandyta napadł na pocztę, „Metropol", 2001, nr 22/02)

DERIVATIVES

napastniczy, napastniczka

GENERAL DISCUSSION

Agresor jest bardziej podobny do najeźdźcy niż napastnika. Po pierwsze, wyrazy te mają niemal identyczną frekwencję, po drugie, oba są względnie rzadkie i nacechowane, po trzecie, oba odnoszą się przede wszystkim do napastniczego państwa lub armii. W odniesieniu osobowym, jako synonim napastnika, agresor jest też spotykany, ale rzadziej, natomiast najeźdźcą w referencji osobowej może być tylko wódz atakującej armii lub przywódca kraju. Napastnik w przeciwieństwie do nich to przede wszystkim osoba dokonująca napadu, rzadziej obce wojsko lub państwo.

W ISJP słowo agresor opisano jako wyrażające dezaprobatę, co może wynikać z jego obcej formy (por. uwagi do haseł drastyczny, rażący oraz kuriozalny, dziwaczny, osobliwy w niniejszej witrynie). W korpusie nacechowanie to nie jest jednak widoczne, już prędzej najeźdźca je zdradza, np. przy podobnej ogólnej frekwencji obu rzeczowników hitlerowski agresor i niemiecki agresor w różnych przypadkach mają w zrównoważonej części NKJP, odpowiednio, 2 i 8 wystąpień, a hitlerowski najeźdźca i niemiecki najeźdźca, odpowiednio, 30 i 12. Możliwe jednak, że wrażenie negatywnej oceny wpisanej w słowo agresor bierze się z typowych kontekstów użycia przymiotnika agresywny (m.in. agresywne zachowania, agresywna polityka, agresywny pies, ale także agresywna reklama). W porównaniu z nim najeźdźczy to słowo bardzo rzadkie, mało prawdopodobne więc, aby jego łączliwość wpływała na percepcję podstawowego rzeczownika.

Trudno powiedzieć, dlaczego słowo agresor zostało zapożyczone (prawdopodobnie dopiero w okresie międzywojennym): czy tylko ze względu na swoje brzmienie, które mogło wydawać się atrakcyjne i wspomagać negatywną ocenę desygnatu? Jakkolwiek było, dziś jego profil stylistyczny jest inny niż profil najeźdźcy. To ostatnie, jako występujące przede wszystkim w literaturze faktu i beletrystyce, wydaje się książkowe, taką ocenę przypisują mu zgodnie ISJP i USJP. Agresor natomiast. podobnie do innych wyrazów synchronicznie obcych, jest rzadki w literaturze pięknej, częsty zaś m.in. w tekstach naukowo-dydaktycznych. Nie dziwi więc nazywanie wirusa – zwykłego czy komputerowego – agresorem; użycie w tym samym znaczeniu słowa najeźdźca, ze względu na jego książkowe nacechowanie, byłoby niespodzianką.

REFERENCES

Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, red. S. Lam. Warszawa: Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego, 1939.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

Słownik wyrazów obcych. 25.000 wyrazów, wyrażeń, zwrotów i przysłów cudzoziemskich, używanych w mowie potocznej i w prasie polskiej, wyd. 9. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1921.

Słownik wyrazów obcych. 33.000 wyrazów, wyrażeń i przysłów cudzoziemskich, wyd. 12. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1934.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

Trzaski, Everta i Michalskiego słowniku języka polskiego, red. Lehr-Spławiński, t. 1 –2. Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski, 1938–1939.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

9.03.2014