LOANWORD

rebeliant

DEFINITION

„uczestnik rebelii; buntownik, powstaniec" (USJP).

„Rebeliant to uczestnik rebelii" (ISJP).

USAGE

Według USJP słowo książkowe, czyli świadczące o wyższych kompetencjach językowych, według ISJP „używane z dezaprobatą" (ten sam kwalifikator podano przy rebelii). Ze względu na niską frekwencję jego rozkład stylistyczny w NKJP jest po większej części mało wiarygodny, widać jednak, że jest to słowo częstsze w literaturze faktu i w publicystyce niż w beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od rebelia, z fr. rébellion, z łc. rebellio ‘wznowienie działań wojennych, bunt', z łc. re- ‘znów' i bellum ‘wojna'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, choć jest tam rebelizator i rebelizant ‘buntownik' oraz rebelizować ‘buntować się' (z fr. rebeller lub nm. rebellieren) Nieobecne też w SWil, gdzie do rebelizanta i rebelizować doszła rebelia. Zanotowane w SWar (t. 5, 1912) z definicją „rokoszanin, powstaniec, buntownik, insurgient, rewolucjonista" i niedatowanym cytatem z Tomasza Teodora Jeża (zm. 1915). Wielość wariantów morfologicznych w SWar – podstawowy rebeliant, do niego odesłane rebelizant, rebelizator (nie licząc dwóch innych, oznaczonych jako gwarowe) – świadczy o słabo utrwalonej wówczas postaci słowa. Jeszcze międzywojenne słownik Arcta (języka polskiego i wyrazów obcych) pomijały rebelianta, notując rebelizanta, po wojnie jednak obraz się zmienił i już Słownik wyrazów obcych pod red. Rysiewicza (1954) podaje rebelianta, nie wspominając o rebelizancie.

DERIVATIVES

rebeliantka, rebeliancki, rebelianctwo

VARIANT

rebeliant

PRONUNCIATION

[rebeljant]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, rebelianta, rebeliancie, rebelianci.

FREQUENCY

Około 3 na milion słów.

COLLOCATIONS

rebelian|t

albańscy ~ci, czeczeńscy

grupy ~tów, pozycje, przywódca, wojska

~ci zajęli coś

Ze względu na niską frekwencję kolokator nie znajduje więcej istotnych statystycznie kolokacji.

EXAMPLES

Donoszą tu ze Shanghai, że wybuchły w Chinach niepokoje. Rebelianci mają być dobrze uzbrojeni. Dwóch mandarynów zabito. (Telegraficzne doniesienia, „Postęp", 1894, nr 237)

Przed angielskim ambasadorem respektował nieugiętość Pitta w wojnie z francuskimi rebeliantami, na których bezecne praktyki głośno powstawał. (Władysław Stanisław Reymont, Rok 1794, 1918)

Walka trwała 4 godziny. Rebelianci odpowiadali gęsto ogniem karabinów maszynowych. W rezultacie wojska rządowe przeszły do ataku na bagnety, zmuszając rebeliantów do poddania się. (Rewolucja w Grecji, „Gazeta Szamotulska", 1935, nr 29)

Dodatkowym powodem do radości był drogo okupiony i powolny, ale konsekwentny marsz naprzód wojsk Franco w Hiszpanii. W połowie 1938 r. trzy czwarte powierzchni kraju znajdowało się w rękach rebeliantów. (Franciszek Ryszka, Noc i mgła, 1962)

Agencja SINHUA odrzuciła jako „złośliwe oszczerstwa" i „zwyczajny wymysł" twierdzenia TASS-a, że na terenie Chin znajdują się obozy szkolenia dla rebeliantów afgańskich i że Pekin pomaga Pakistanowi w rozwoju broni nuklearnej. (Kronika. Lato – jesień 1984, „Obóz" [Londyn], 1985, nr 10)

W 1894 r. w Brazylii wybuchła wojna domowa. Rebelianci wystąpili przeciw prezydentowi Floriano Peixoto, dążąc do przywrócenia monarchii i krytykując rząd za ustępliwość wobec Stanów Zjednoczonych. (Longin Pastusiak, Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki, 1999)

Według władz rosyjskich istnieją poważne podejrzenia, że zamachów dokonali rebelianci czeczeńscy, ale na razie brak na to wyraźnych dowodów. (Trzy zamachy bombowe w trzech miejscach naraz, „Metropol", 2001, nr 26/03)

Nie wyglądają, jakby byli prawdziwą karną armią, ale raczej partyzanckim oddziałem, grupą rebeliantów, która właśnie opanowała miasteczko. (Konrad Piskała, Sudan: czas bezdechu, 2010)

SYNONYM

powstaniec

PRONUNCIATION

[povstańec]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, powstańca, powstańcu, powstańcy.

FREQUENCY

Około 20 na milion słów.

DEFINITION

„uczestnik powstania – zbrojnego wystąpienia" (USJP).

„Powstaniec to uczestnik powstania" (ISJP).

USAGE

W NKJP słowo najczęstsze w internetowych tekstach nieinteraktywnych, rzadsze w informacyjno-poradnikowych i literaturze faktu, jeszcze rzadsze w innych. Rozkład zaskakujący, trudny do interpretacji, być może wynikający z niedostatecznego zrównoważenia korpusu (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od powstanie, z powstać, a ostatecznie z psł. *stati.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, choć jest tu powstanie (bez definicji) i powstawać w bliskim znaczeniu: „Powstawać na kogo, przeciw komu, nieprzyjaźnie, oburzać się". Zanotowane w SWil i objaśnione następująco: „należący do powstania, rewolucjonista w lm Powstańcy; oddział tych[,] którzy chwycili się broni, powstali". W SWar dłuższa definicja: „ten, co należy do powstania, rewolucjonista, rokoszanin, insurgient, buntownik".

COLLOCATIONS

powsta|niec

polegli ~ńcy, ranni, rozstrzelani, zabici ● były ~niec, młody, ostatni, pierwszy, dawni ~ńcy, (grób, mogiła) nieznanego ~ńca ● polscy ~ńcy, uzbrojeni

~ńcy kościuszkowscy, listopadowi, styczniowi, śląscy, warszawscy, wielkopolscy ● ~ńcy węgierscy, żydowscy ● ~ńcy polegli gdzieś

~ńcy 1848 roku, 1863 roku, 1944 roku

~ńcy w 1863 r., z 1863 r. ● ~ńcy w getcie, Warszawie

groby ~ńców, krzyż, nagrobki, pomnik ● grupa ~ńców, obóz, sztab, siły, szeregi, wódz ● córka ~ńca, potomek, syn, wnuk, rodziny ~ńców ● bitwa ~ńców, bohaterstwo, działania, klęska, losy, rozstrzelanie, walki ● Związek Powstańców (np. Śląskich) ● most Powstańców (np. Śląskich), osiedle Powstańców (np. Śląskich), pomnik Małego Powstańca, szkoła im. Powstańców (np. Śląskich) ● al. Powstańców (np. Wielkopolskich), pl. Powstańców (np. Warszawy), ul. Powstańców (np. Wlkp.), skrzyżowanie Powstańców (np. Śląskich z Hallera) ● pamięć ~ńców, szlak, sztandar, wspomnienia

broń dla ~ńców, kontakt z ~ńcami, pomoc dla ~ńców

być ~ńcem, zostać ● iść na pomoc ~ńcom, nieść pomoc ~ńcom

~ńcy bronili czegoś, opanowali coś, zajęli, zdobyli, stoczyli (bitwę), śpiewali, walczyli

coś wpadło w ręce ~ńców

~ńcy i harcerze

coś ku czci ~ńców, coś poświęconego ~ńcom, coś upamiętniającego ~ńców ● kilkuset ~ńców, ileś tysięcy, wielu

EXAMPLES

Więc chętnie stanął na powstańców czele
I atamanem chętnie okrzykniony.
(Seweryn Goszczyński, Zamek kaniowski, 1828)

Gdy Jagiełło urządzał sprawy halickie, siedziała znowu na tronie węgierskim uwolniona z rąk powstańców królowa Maria z swoim ukoronowanym już małżonkiem, królem Zygmuntem. (Karol Szajnocha, Jadwiga i Jagiełło, 1855)

(...) spostrzegły młodzieńca z miną bardzo rzadką, ukrywającego się w krzakach, i domyśliwszy się, że to powstaniec potrzebujący przytułku, zabrały go z sobą. (Jan Lam, Koroniarz w Galicji, 1863)

(...) począł mówić o wewnętrznym swym świecie, o straconym ojcu, polskim powstańcu, o jego mogile w pustce pod lasem, o spróchniałym krzyżu... (Stefan Żeromski, Uroda życia, 1912)

Krótka, bohaterska walka powstańców żydowskich — a potem długie tygodnie ognia i dymów unoszących się nad gettem (...). (Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec, 1943)

Generał Patton przystąpił do ataku w Czechosłowacji. W Pradze w sobotę po południu wybuchło powstanie. Wieczorem większa część Pragi znajdowała się w rękach powstańców. (Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament, 1948)

(...) krążyły wieści, że senat rzymski pospiesznie organizuje legion wojska, który lada dzień wyruszy przeciw powstańcom. (Halina Rudnicka, Uczniowie Spartakusa, 1951)

(...) pamiętam jakąś przykrą scenę na Freta przed Dominikanami: Jakieś baby wymyślały jakimś przypadkowym powstańcom. O to, co oni w ogóle narobili. (Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, 1970)

W bitwie poległ C. Godebski, poeta, powstaniec kościuszkowski i legionista (...). (Krystyna Malik, Raciborska Maria, red., Przewodnik po Polsce, 1996)

W 1853 roku powstańcom udało się zdobyć Nankin, już wtedy jedno z największych miast chińskich. (Grzegorz Jaszuński, Hongkong dla Chin?, 1997)

(...) opowiadał, nie wiadomo, czy zgodnie z prawdą, czy nie, że Emilia Plater, kobieta powstaniec, cała zbudowana jest z legendy, a na dodatek była niewiastą brzydką i nielubianą przez powstańców. (Monika Piątkowska, Krakowska żałoba, 2006)

DERIVATIVES

powstańczy, antypowstańczy; rzadkie feminatiwa: powstańczyni i powstanka

GENERAL DISCUSSION

Słowniki nie zdają sprawy z różnicy między rebeliantem i powstańcem, ponieważ objaśniają te wyrazy wyłącznie przez odniesienie ich do rzeczowników rebelia i powstanie. Dopiero przyjrzenie się tym ostatnim ujawnia różnicę, por. w SJPDor: „rebelia (...) zbrojny spisek przeciw władzy; bunt, powstanie" i „powstanie (...) zbrojne wystąpienie w imię wolności, chwycenie za broń; insurekcja". Jak widać, SJPDor przypisuje powstaniu i pośrednio powstańcom szlachetniejsze intencje.

Najbardziej uderzająca różnica między rebeliantem a powstańcem, podobnie jak między rebelią a powstaniem, tkwi jednak po prostu w ich odniesieniu: w każdej z tych par obce słowo odnosi się niemal wyłącznie do realiów obcych, a polskie – przede wszystkim do polskich. Można to wyjaśnić historycznie: rebeliant pojawił się w polszczyźnie w ostatnich dekadach XIX w., najpierw zapewne w prasie, w depeszach tłumaczonych z francuskiego i niemieckiego, które dotyczyły wydarzeń dziejących się za granicą. Na określenie takich wydarzeń i ich uczestników polszczyzna miała już wtedy własne nazwy: powstanie i powstaniec. Doszło więc do zróżnicowania synonimów, przy czym – jak to się często dzieje – obce wyrazy stały się znakami obcych realiów, a polskie – polskich.

Zjawiskiem wtórnym jest aksjologizacja rebelianta i powstańca (oraz rebelii i powstania). Obcy człon pary synonimicznej często oznacza coś o większych rozmiarach lub większym natężeniu w porównaniu z członem rodzimym, a jeśli oba wyrazy są nazwami zjawisk lub cech niepożądanych, obcy człon pary wyraża silniejszą ocenę negatywną, por. inne pary w niniejszej witrynie, np. dewastować – niszczyć, korumpować – przekupywać, kuriozalny – osobliwy, oraz próbę wyjaśnienia tego efektu w haśle drastyczny – rażący. Para rebeliant – powstaniec wydaje się realizować ten sam model: jej obcy człon sugeruje negatywną ocenę – niekoniecznie zawsze (wbrew kwalifikacji zawartej w ISJP), ale zauważalnie często w porównaniu ze słowem powstaniec.

Do zróżnicowania ocen musiało dojść stosunkowo szybko, np. Sienkiewicz w Trylogii mówi o kozackiej rebelii (i rebelizantach), rzadko o powstaniu. Można by przypuszczać, że to tylko element stylizacji językowej, gdyby nie fakt, że ilekroć ma na myśli ogólnoszlacheckie wystąpienie przeciw Szwedom, używa słowa powstanie. W dużo późniejszej powieści Uczniowie Spartakusa (1951) zbuntowani niewolnicy są nazywani powstańcami, rzadziej buntownikami, a rebeliantami autorka, Halina Rudnicka, nie nazywa ich wcale. Decyzja ta jest szczególnie znacząca, jeśli zważyć na rok wydania książki i obowiązującą w Polsce ideologię, która w gladiatorach, niewolnikach i ubogich wieśniakach rzymskich kazała czytelnikom widzieć ideowych sprzymierzeńców.

W polskiej tradycji słowo powstaniec wpisuje się w dyskurs narodowo-patriotyczny. Powstańcy to uczestnicy insurekcji kościuszkowskiej (nazywanej także powstaniem), powstania listopadowego, styczniowego, wielkopolskiego, powstań śląskich, wreszcie ostatniego i najtragiczniejszego w tym ciągu zrywów narodowych – powstania warszawskiego. Nazwanie powstaniem analogicznych wydarzeń dziejących się za granicą oznacza ich nobilitację (por. powstanie węgierskie w 1848 i 1956 roku), nazwanie ich zaś rebelią – ma skutek przeciwny. Warto zauważyć, że istotnym składnikiem polskiej tradycji powstańczej są jej szlacheckie korzenie: to z ich powodu wydarzenia roku 1905 i 1917 są określane w Polsce mianem rewolucji, a nie powstania. Na tym tle fakt, że mówimy o powstaniu w getcie warszawskim, nabiera szczególnego znaczenia.

Przy tak silnej polaryzacji analizowanych tu pojęć nazwanie np. powstania warszawskiego rebelią jest niemal niewyobrażalne: pojedyncze przykłady, jakie można znaleźć w internecie, świadczą o intencji ironicznej bądź ostentacyjnej manifestacji własnych ocen, krytycznych wobec powstania. Ironiczny charakter ma także następujący komentarz w „Trybunie", którego autor, świadom negatywnego wydźwięku słowa rebeliant, poprzedził je dystansującym skrótem, aby zmienić jego zwyczajową ocenę: „Amerykanom w Iraku nie udało się wybić wszystkich tzw. rebeliantów. W związku z czym bratniej pomocy podjęli się udzielić Polacy. Za wolność Ameryki zagrożoną przez ludzi pozbawionych domów, wody, leków, odrębnych kulturowo i religijnie" (za NKJP). Niemal znak równości między rebeliantem a terrorystą postawił anonimowy autor hasła rebeliant w polskiej Wikipedii, por. „Różnica między rebeliantem a terrorystą jest subiektywna. Podczas gdy rebeliant posiada pewne pozytywne konotacje, terrorysta jest postrzegany wyłącznie destrukcyjnie" (dostęp 25.07.2014).

Wszystkie te przykłady pokazują, że słowa rebeliant i powstaniec mają funkcję nie tylko nominatywną, ale i perswazyjną. W rezultacie sposób, w jaki dziennikarze relacjonujący np. przebieg walk w Syrii mówią o przeciwnikach prezydenta Baszara al-Asada, nieuchronnie sugeruje ocenę zdarzeń i może przekazywać – niekoniecznie zgodnie z ich intencją – ich osobiste poglądy, jak również stanowisko reprezentowanych przez nie stacji telewizyjnych czy gazet.

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

Słownik wyrazów obcych, red. Z. Rysiewicz. Warszawa: PIW, 1954.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

10.01.2015