LOANWORD

cyklista

DEFINITION

„osoba uprawiająca sport kolarski, jeżdżąca na rowerze; kolarz, rowerzysta" (USJP)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Drewniane bicykle pojawiły się na ziemiach polskich w latach 60. XIX w. Nazywano je welocypedami (od fr. vélocipède, etymologicznie ‘szybkie stopy'), kołopedami (polsko-francuska hybryda), a nawet samochodami lub z rosyjska samojazdami. Przed końcem stulecia upowszechniły się jeszcze inne nazwy udoskonalonego technicznie pojazdu: cykl i jego polski odpowiednik koło, ponadto kołowiec (punktem wyjścia były dwukołowiec i trójkołowiec, polskie odpowiedniki bicykla i trycykla), a także rower (od nazwy brytyjskiej firmy „Rover", etymologicznie ‘wędrowiec'). Jazdę na rowerze uprawiano wtedy dla celów rekreacyjnych lub sportowych i określano jako sport cyklowy, sport kołowy, cyklizm, cyklistykę lub kolarstwo. Jej amatorów nazywano cyklistami, bicyklistami, kołowcami, kołownikami lub kolarzami. (Tuszyński 1986). Słowo rowerzysta jest późniejsze, chyba dopiero międzywojenne.

Ze względu na wysoką cenę rowerów – porównywalną z miesięczną pensją księgowego, zob. Kurek (2007: 112) – jazda „na kole" była zajęciem elitarnym. Świadectwem tego jest skład osobowy towarzystw kolarskich, które powstały w latach 80. w Warszawie, Lwowie, Krakowie i Łodzi: wśród ich założycieli i członków byli arystokraci, właściciele ziemscy, przemysłowcy, kupcy, lekarze, literaci. Honorowymi członkami Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów byli m.in. Bolesław Prus i Henryk Sienkiewicz.

Entuzjaści nowego sportu podnosili jego walory zdrowotne, wychowawcze i towarzyskie (pisano, że rower demokratyzuje stosunki społeczne), nie brak było też przeciwników jazdy na rowerze, którzy widzieli w niej zagrożenie dla zdrowia i porządku publicznego oraz skarżyli się na utrudnienia, jakie rower stwarzał dla pojazdów zaprzęgowych. Niechęć do rowerzystów przeradzała się niekiedy w agresję, np. uczestnicy wycieczki rowerowej do Płocka, zorganizowanej przez WTC w 1886 r., „narzekali na dzikość mieszkańców tego miasteczka, którzy w cyklistach upatrywali antychrystów" (Tuszyński 1986: 19). Zdarzało się, że na wsi poszczuto rowerzystę psem lub obrzucono kamieniami, zob. Kurek (2007: 125–126).

W miarę upływu czasu rowery potaniały, upowszechniły się jako wygodne narzędzie komunikacji, a jazda na nich przestała być zajęciem elitarnym.

USAGE

Według USJP słowo przestarzałe, kwerendy w NKJP i w internecie pokazują jednak, że wciąż żywe, odnoszone do realiów współczesnych, używane zwłaszcza w publicystyce – jako synonim rowerzysty – dla ożywienia narracji. Godne uwagi, że nie tylko dawne, ale i nowe kluby rowerowe mają w nazwie słowo cyklista, zwykle w towarzystwie przymiotnika od nazwy miasta lub regionu.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z fr. cycliste, co od rzeczownika cycle, dawnej nazwy roweru, powstałej przez skrócenie słowa bicycle ‘bicykl' lub tricycle ‘trycykl', a ostatecznie od łc. cyclus i gr. kuklos ‘krąg, okrąg'.

WORD HISTORY

Słowo używane od 2. poł. XIX w., w SWar (t. 1, 1900) przytoczone z definicją: „jeździec na cyklu". Zanotowane tam z wyrazami cyklistka, cyklistowski, cyklizm (ze znamiennym przykładem: „Ma i C. swoich przeciwników"), cyklodrom oraz cykl ‘rower'. Definicje synonimiczne w t. 2 (1902): „kolarski (...) cyklistowski", „kolarstwo (...) sport cyklistowski" sugerują, że cyklista na początku XX w. był wyrazem bardziej rozpowszechnionym od kolarza. Stan ten utrzymał się chyba do połowy XX w., skoro w SJPDor (t. 1, 1958) w haśle cyklista napisano: „kolarz (ten wyraz coraz bardziej się upowszechnia, wypierając wyraz hasłowy)".

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Żydzi, masoni i cykliści, też w wersji skróconej, np. masoni i cykliści, lub w innej kolejności składników. Wyrażenia przytaczane – często w kontekście: Wszystkiemu winni są... – jako ironiczny komentarz do postaw nacechowanych nietolerancją, wynikających z frustracji, z chęci szukania kozła ofiarnego. Żartobliwy dialog: „– Wszystkiemu winni są Żydzi i cykliści. – A dlaczego cykliści? – A dlaczego Żydzi?" przytaczają H. Markiewicz i A. Romanowski w Skrzydlatych słowach, datując go na lata 30. XX w. Podłożem tego żartu są prawdopodobnie wrogie reakcje na pojawienie się rowerzystów na polskich ulicach i drogach w XIX w., zob. EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION.

DERIVATIVES

cyklistka, cyklistowski, cyklistówka, cyklizm

VARIANT

cyklista

PRONUNCIATION

[cyklista]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, cyklisty, cykliście, cykliści.

FREQUENCY

Około 3 na milion słów.

COLLOCATIONS

cykli|sta

nietrzeźwi ~ści, pijani ● młodzi ~ści

~ści z całego kraju, regionu, z całej Polski

grupa ~stów, klub, zlot

ścieżka dla ~stów

traktować ~stów jakoś

~sta jedzie, ~ści wyruszyli skądś lub dokądś, ~ści mogą coś robić, powinni

Warszawskie Towarzystwo ~stów, Europejska Federacja ~stów

EXAMPLES

(...) najważniejszą sprawą dla cyklistów są dobre drogi, a tych niestety w Galicji bardzo mało. („Koło", 1895, nr 14) [za: Kurek 2007: 107]

Wilhelm Muller, olbrzymi jasnowłosy drab, w obcisłym kostiumie cyklisty, podniósł się z fotelu, rzucił na dywan, przekręcił się trzy razy w powietrzu z wprawą gimnastyka zawodowego i stanął na środku pokoju, kłaniając się po cyrkowemu. (Władysław S. Reymont, Ziemia obiecana, 1899)

Pasternak wyszedł na ulicę i dostrzegł tylko na zakręcie ulicy cyklistę, umykający [!] na jego rowerze. Pogonił z krzykiem za cyklistą. W tym samym czasie przejeżdżał tamtędy inny cyklista. Dowiedziawszy się o co chodzi, pocwałował za uciekającym złodziejem. (Wyścigi cyklistów na Nowym Świecie, „Ostatnie Wiadomości", 1934, nr 250)

Szerokim piaszczystym traktem przewalały się kolumny ciężkich pontonów, piechota, cykliści , tabory, tabory... (Jan Józef Szczepański, Polska jesień, 1955)

Pokonanie 12 tysięcy kilometrów w ciągu stu dni na trasie Wenecja-Pekin – takie wyzwanie podjęła grupa dziewięciu cyklistów amatorów z Wenecji i okolic. (Amatorzy rowerów wyruszą w trasę, „Metropol", 2001, nr 13/03)

W piątek (26 sierpnia), już po raz ósmy w tym roku, przez miasto przejechała Masa Krytyczna, czyli manifestacja łódzkich rowerzystów. Słoneczna pogoda i ciepły dzień zachęcił cyklistów do wspólnego przyjazdu. Pasaż Schillera na kilkadziesiąt minut przed startem wypełnił się wielbicielami jednośladów. (http://www.mmlodz.pl, 27.08.2011)

SYNONYM

kolarz

PRONUNCIATION

[kolarz]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, kolarza, kolarzu, kolarze.

FREQUENCY

Około 10 na milion słów.

DEFINITION

„ten, kto uprawia jazdę na rowerze jako sport wyczynowy" (USJP), dawniej „ten, co jeździ na welocypedzie, rowerze, cyklista" (SWar, t. 2, 1902)

USAGE

Słowo stylistycznie nienacechowane, używane najczęściej w tekstach prasowych.

OTHER MEANINGS

Dawne: 1. kołodziej, 2. „żart. członek Koła polskiego w parlamencie wiedeńskim" (SWar, t. 2, 1902).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od słowa koło, dawnej nazwy roweru, będącej przekładem fr. cycle lub nm. Rad, skrót od Fahrrad. Odpowiednik fr. cycliste i nm. Radfahrer.

WORD HISTORY

Słowo obecne w polszczyźnie od 2. poł. XIX w., z początku rzadsze od cyklisty, o czym świadczą synonimiczne definicje w SWar (t. 2, 1902): „kolarski (...) cyklistowski", „kolarstwo (...) sport cyklistowski". Gdy w połowie XX w. cyklista staje się słowem przestarzałym, jego zakres dzielą między siebie kolarz i rowerzysta: pierwsze słowo odnosi się do sportowców, drugie do uczestników ruchu drogowego (występuje w Prawie o ruchu drogowym) i innych osób jadących na rowerze.

COLLOCATIONS

kolarz

francuski ~, polski, włoski..., zagraniczni ~e ● czołowi ~e, dobrzy, najlepsi, najszybsi, utalentowani, znakomity ~, znany ● mali ~e, młodzi, najmłodsi, doświadczeni, najstarsi ● pierwszy ~, ostatni, kolejni ~e

~e górscy, szosowi, torowi ● ~e zawodowi

grupka ~y, czwórka ● przejazd ~y, start ● sukcesy ~y, zmagania, trener

~y czeka coś (np. walka, trudny etap)

~e jadą, jeżdżą, pojechali, ruszyli, wyruszyli, wystartowali, przejechali przez coś, dotarli dokądś, przyjechali, wjechali ● ~ e ścigali się, rywalizowali gdzieś, walczyli o coś ● ~e rozpoczęli coś (np. sezon, rywalizację), uczestniczą w czymś ● ~e mają do pokonania coś, pokonali coś ● wygrał jakiś ~

~e amatorzy, Klub Turystów ~y

dwóch ~y, trzech, kilkudziesięciu, wielu

czołowi ~e świata, najlepsi ● klasyfikacja na najaktywniejszego kolarza

EXAMPLES

O ile nam wiadomo, tutejszy oddział kolarzy wypracował instrukcję dla bicyklistów pod względem jeżdżenia w obrębie miasta i przedłożył takową przed kilku miesiącami Magistratowi do zatwierdzenia. („Głos Rzeszowski", 1897, nr 4) [za: Kurek 2007: 114]

W szosowych mistrzostwach Polski na trasie Warszawa – Radom – Warszawa, które odbędą się dzisiaj rano, startują wszyscy najlepsi polscy kolarze (...). („Dzień dobry", 1935, nr 193)

Podobnie jak góry mają swój typ kolarza „wspinacza", na nizinach wybija się typ kolarza, zwany „tempowcem". („Sport", 1954, nr 76) [za SJPDor]

Nie wszyscy kolarze wytrzymali trudy wyścigu. Startowało 87 zawodników, ostatni etap ukończyło zaledwie 44. („Trybuna Ludu", 1980, nr 207)

Rowerem na Śnieżnik. (...) Już w najbliższą sobotę w tej miejscowości do rywalizacji przystąpią kolarze górscy. (Rowerem na Śnieżnik, „Euroregio Glacensis", 2001, nr 32)

Królak Stanisław (ur. 1931) – kolarz , triumfator Wyścigu Pokoju w 1956. (Marcin Wolski, Alterland, 2003)

DERIVATIVES

kolarski, kolarstwo, kolarka (osoba i rower), pot. kolarzówka, kolarzówa (rower wyścigowy)

GENERAL DISCUSSION

Oba wyrazy, cyklista i kolarz, zadomowiły się w polszczyźnie w ostatnich dekadach XIX w., w następstwie pojawienia się na polskich ziemiach rowerów. Używano ich obok kilku mniej znanych nazw: bicyklista, kołowiec, kołownik. Słowem późniejszym, chyba dopiero międzywojennym, jest rowerzysta.

Mniej więcej do połowy XX w., czyli przez ok. 70 lat, cyklista przeważał w uzusie nad kolarzem. Tak długi okres jego dominacji wymaga wyjaśnienia. Niewykluczone, że obca nazwa podkreślała elitarny charakter „jazdy na kole", rozrywki postrzeganej podobnie jak dzisiaj gra w golfa, ze względu na cenę rowerów dostępnej tylko dla zamożnych. Wraz z umasowieniem produkcji rowerów i spadkiem ich ceny obce słowo przestało być potrzebne jako oznaka prestiżu i miejsce „elitarnego" cyklisty mógł zająć swojski kolarz.

Jednocześnie, wraz upowszechnieniem się rowerów jako taniego środka komunikacji, potrzebne stało się nowe słowo, pozbawione sportowych konotacji cyklisty. Tę funkcję zaczął pełnić w polszczyźnie rowerzysta, wypierając kolarza z części dawnych użyć, związanych z rekreacją raczej niż sportem. Zawężenie zakresu słowa kolarz było o tyle łatwe, że gdy wyszło z obiegu koło jako nazwa roweru, kolarz utracił wyrazistą motywację.

Powyższa rekonstrukcja potwierdza hipotezę, że dla adaptacji wyrazów obcych relacja między ich formą a treścią nie jest obojętna. Jeśli forma wyrazu zapożyczonego jest sugestywna, tzn. dobrze zharmonizowana z jego treścią, może on długo i skutecznie rywalizować z rodzimym synonimem.

W tym kontekście można wytłumaczyć też, dlaczego cyklista nie zniknął ze współczesnego języka, przeciwnie – widoczny jest nawet renesans tego słowa. Dziennikarze posługują się nim dla urozmaicenia stylu, a kluby rowerowe, nawet te o niedługiej historii, mają w nazwie zwykle słowo cyklista, nie rowerzysta. Może to wynikać z chęci nawiązania do tradycji (staroświecka nazwa nobilituje), ale też stąd, że od lat 90. XX w. jazda na rowerze jest znów modna: rowerzyści mają liczne, przeznaczone dla siebie sklepy i fachowe czasopisma, otwierane są ścieżki rowerowe, wypożyczalnie rowerów i rowerowe „parkingi", media informują o przejazdach tzw. Masy Krytycznej – spontanicznego ruchu popierającego rower jako narzędzie zdrowej i ekologicznej komunikacji. Pod pewnymi względami sytuacja przypomina tę z końca XIX w., gdy rowery były „na topie", a panowie – rzadziej panie – w obcisłych spodniach zapiętych pod kolanami, w czarnych podkolanówkach i w sztywnych czapkach o kroju francuskiego kepi lub w miękkich, tzw. cyklistówkach, budzili na ulicach zaciekawienie pomieszane ze zgorszeniem.

REFERENCES

Kurek A., Początki kolarstwa w działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" w Rzeszowie w latach 1886–1914 (w:) Z tradycji kolarstwa na ziemiach polskich w Galicji i na Podkarpaciu (1867–2007). W 140. rocznicę kolarstwa w Polsce, red. K. Obodyński, S. Zaborniak. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2007, s. 106–135.

Markiewicz H. Romanowski A., Skrzydlate słowa. Wielki słownik cytatów polskich i obcych. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

Tuszyński B., 100 lat Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów. 100 lat kolarstwa polskiego. Warszawa: WTC, 1986.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

2.04.2013