LOANWORD

de facto

DEFINITION

WSWO: „faktycznie; w rzeczywistości";

USJP: 1. „w rzeczywistości w praktyce", 2. „istotnie, naprawdę";

ISJP: „Wyrażenia de facto używamy w języku książkowym, aby podkreślić, że faktyczny stan czegoś jest taki, jak go przedstawiamy dalej, mimo że można by sądzić inaczej".

USAGE

Wyrażenie kwalifikowane jako książkowe (ISJP, USJP), wręcz erudycyjne (NSPP), jak większość cytacyjnych przytoczeń z łaciny. Profile NKJP pokazują, że używane częściej w tekstach naukowo-dydaktycznych i publicystycznych niż w beletrystyce, szczególnie często zaś w protokołach obrad sejmowych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP). Jako nieprzyswojone, używane cytacyjnie – zwykle zapisywane kursywą.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Przejęte jako cytat z łaciny. Dosłowne znaczenie: ‘o fakcie, co się tyczy faktu', czyli ‘zgodnie ze stanem faktycznym'.

WORD HISTORY

Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce dokumentuje nieliczne wystąpienia tej frazy w tekstach łacińskich pisanych przez Polaków lub w Polsce, najstarsze z 1. poł. XV w. Kilka poświadczeń ma także Słownik polszczyzny XVI wieku (wersja cyfrowa: http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku/). Ze względu na dwujęzyczność dawnych tekstów trudno orzec, w którym momencie de facto przestało być przejawem mieszania kodów, a stało się jednostką leksykalną – nie przyswojoną wprawdzie – języka polskiego. Można uznać w przybliżeniu, że takim momentem był zanik mody na inkrustowanie polszczyzny łaciną, czyli 2. poł. XVIII w.

VARIANT

de facto

PRONUNCIATION

[defakto]

GRAMMAR

W zdecydowanej większości swoich użyć de facto jest partykułą (zgodnie z ujęciem np. Macieja Grochowskiego 1986): może odnosić się do wyrazów z różnych klas gramatycznych. Beata Milewska (2011b) zwraca uwagę na jej metatekstowy charakter, przejawiający się w tym, że de facto nie podlega korekcie, nie jest nośnikiem akcentu zdaniowego, samo natomiast poprzedza składniki zdania wyróżnione akcentem logicznym, czyli stojące w pozycji rematycznej. Rzadziej de facto pełni funkcję przysłówka: występuje wtedy w pozycji rematycznej, jest wyróżnione akcentem, może podlegać korekcie. Por. przykłady autorki, dwa pierwsze ilustrujące użycie wyrażenia de facto jako przysłówka, dwa drugie – jako partykuły:

1. Konkretne polityczne posunięcia możliwe byłyby natomiast dopiero od października 1919 roku, a więc kiedy Polska uznała Litwę i Estonię de facto.

2. Na istnienie fałszu, a więc i fałszywej religii można się zgodzić tylko de facto, ale nigdy de iure.

3. Mimo stereotypowych już zastrzeżeń, że „należy być ostrożnym w uogólnianiu tego, co się zaobserwowało" itp., badacz de facto uogólnia i byłoby nawet dziwne, gdyby tego nie robił.

4. Amerykanie nie wierzą, że armia i wywiad pakistański, które talibów de facto stworzyły, będą z nimi walczyć w sposób energiczny.

Ze względu na bliskość tych znaczeń, nie rozróżnianych w słownikach, opisujemy je tutaj łącznie. Dodatkowym argumentem jest to, że niektóre przykłady trudno jednoznacznie zakwalifikować jako reprezentujące jedno lub drugie znaczenie.

FREQUENCY

Około 11 na milion słów. Udział przysłówków w tej liczbie nie przekracza kilku procent.

COLLOCATIONS

de facto

coś ~ oznacza, że..., coś ~ oznacza coś • coś ~ jest czymś, coś ~ jest jakieś, coś stanowi ~ coś

coś ~ nie istnieje, czegoś ~ nie ma • coś dotyczy ~ czegoś, coś prowadzi ~ do czegoś, coś ~ uniemożliwia coś, ktoś ~ rządzi czymś • coś zostało ~ wykonane, zalegalizowane itp.

de iure i ~

EXAMPLES

Przykłady z partykułą de facto

Posiadał jeszcze, co prawda, znaczne dobra, ale właścicielami ich byli de facto panowie Trudhy et C-ie z Berlina. (Stefan Żeromski, O żołnierzu tułaczu, 1898)

(...) potrafiła żona abisyńskiego władcy, potężnego Menelika II, zmarłego de facto w 1911 r., utrzymać przez kilka lat w tajemnicy jego śmierć, by zapobiec politycznym zamieszkom. (Felicja Stendigowa, Egzotyczne córy Etjopji, „Tygodnik Kobiety", 1936, nr 19)

Represje, czystki, inkwizycje budzą nienawiść i de facto są zawsze stratą. Polityka sowiecka, jeżeli zechce utrzymać swe zdobycze, będzie musiała „zamerykanizować" swe metody i taktykę. (Juliusz Mieroszewski, Kwestia rosyjska, „Kultura" [Paryż], 1956, nr 11)

(...) drukarnia pomyliła strony 62 i 63: Strona 63 jest de facto stroną 62 a strona 62 – stroną 63. Za tę omyłkę bardzo przepraszamy naszych czytelników (...). (Sprostowanie, „Kultura", 1964, nr 7–8)

(...) Nakamura i Kirsting chcieli odwieść dowódcę od tak drastycznej decyzji, gdyż de facto równała się wypowiedzeniu wojny. (Stanisław Lem, Fiasko, 1987)

(...) w PRL internacjonalizm oznaczał de facto służalstwo wobec Moskwy. (Adam Michnik, Józef Tischner, Jacek Żakowski, Między Panem a Plebanem, 1995)

Nowa lewica, założona niedawno przez postkomunistów z byłej NRD i związkowców oraz rozgoryczonych socjaldemokratów z zachodniej części kraju, to w tej chwili de facto trzecia siła polityczna w Niemczech. (Niemiecki „LiD" rośnie w siłę, Usenet – pl.soc.polityka, 12.07.2007)

Przykłady z przysłówkiem de facto

Mokronowski, wyniesiony wolą sprzysiężonych oficerów na dowódcę sił zbrojnych Warszawy, był nim jeno de nomine, bo de facto sprawował te obowiązki generał Cichocki, aktualny komendant Warszawy, którego ustawicznie o coś indagował. (Władysław Reymont, Rok 1794, 1918)

Wiesz, że nie mam dzieci i że ty jesteś jedynym, ostatnim potomkiem naszego rodu, jeżeli nie de facto, to w każdym razie z nazwiska. (Tadeusz Dołęga-Mostowicz, Kiwony, 1932)

Ustawa jest konieczna, by prawnie określić to, co de facto ma miejsce od dawna. (Sprawozdanie stenograficzne z obraz Sejmu RP, 25.04.1997)

Przykłady, które można dwojako interpretować

Regiestrowano całe dziesiątki szefów pułkowników (właścicieli), nakaźnych pułkowników (dowodzących de facto), szefów i nakaźnych setników. Ów wspomniany w spisie był zastępcą Bohuna, to jest pułkownikiem nakaźnym. (Antoni Rolle, 1830–1894) [za SWar]

Rządy rektora Wiśnickiego tym się przede wszystkim zaznaczyły, że za nich w szkole pułtuskiej została zniesiona kara cielesna. W regulaminie szkolnym ona mieściła się po dawnemu – de facto jednak przestała istnieć. (Wiktor Gomulicki, Wspomnienia niebieskiego mundurka, 1906)

SYNONYM

w rzeczywistości

PRONUNCIATION

[w rzeczywistości]

GRAMMAR

Wyrażenie w rzeczywistości jest partykułą (zgodnie z ujęciem np. Macieja Grochowskiego 1986) lub przysłówkiem. W pierwszym wypadku pełni funkcję metatekstową, nie podlega korekcie, nie jest nośnikiem akcentu zdaniowego, samo natomiast poprzedza składniki zdania wyróżnione akcentem logicznym, czyli stojące w pozycji rematycznej. W drugim wypadku występuje w pozycji rematycznej, jest wyróżnione akcentem, może podlegać korekcie (Milewska 2011a). Por. dwa przykłady z artykułu Beaty Milewskiej, pierwszy ilustrujący użycie wyrażenia w rzeczywistości jako przysłówka, drugi – jako partykuły:

1. Czy w rzeczywistości, poza kadrem, otworzy te drzwi?

2. Kmicic prosił tylko pozornie – w rzeczywistości żądał.

Ze względu na bliskość tych znaczeń, nie rozróżnianych w słownikach, opisujemy je tutaj łącznie. Dodatkowym argumentem jest to, że niektóre przykłady trudno jednoznacznie zakwalifikować.

FREQUENCY

Około 24 na milion słów. Wynik przybliżony: na próbie losowej oszacowano udział równokształtnych wyrażeń nie spełniających warunków jednostki leksykalnej, tj. nie będących ani partykułą ani przysłówkiem, np. zjawiska głęboko osadzone w rzeczywistości istniejącej w Polsce. Następnie przeliczono proporcjonalnie frekwencję całkowitą, tak aby wyrażenia te zignorować.

DEFINITION

USJP: „naprawdę, w istocie, istotnie, faktycznie, rzeczywiście";

ISJP: „Wyrażenia w rzeczywistości używamy, aby powiedzieć, że istnieje jakiś stan rzeczy, choć można by sądzić inaczej".

USAGE

Wyrażenie najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych i informacyjno-poradnikowych, stosunkowo częste też w publicystyce, rzadsze natomiast w publicystyce i beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od słowa rzeczywistość, które pochodne od rzeczywisty, a pośrednio od rzecz. To ostatnie dawnym derywatem od psł. rekti, o znaczeniu etymologicznym ‘to, co zostało powiedziane'.

WORD HISTORY

Słowa rzeczywistość nie ma w indeksie SPXVI, w kartotece SJPXVII ani w Nowym dykcjonarzu Troca (1764); pojawia się dopiero w SJPLin.

COLLOCATIONS

w rzeczywistości

coś/ktoś (nie) jest ~ czymś/kimś, coś (nie) jest ~ jakieś, coś ~ okazało się czymś, coś ~ stanowi coś ● coś jest większe (wyższe itp.) niż ~

coś dzieje się ~, coś (nie) istnieje ~, coś (nie) występuje ~, czegoś ~ nie ma

coś ~ dotyczy czegoś, coś ~ kosztuje ileś, ktoś ~ nazywa się jakoś, ktoś/coś ~ pochodzi skądś, coś ~ służy do czegoś ● ~ (nie) chodzi o coś, ~ nastąpiło coś ● ~ jest to..., ~ oznacza to...

jak to wygląda ~, tak jest ~, ~ jest inaczej, tak to wygląda ~

wiedzieć, że ~...

ale ~ jest..., choć ~ jest..., ~ jest jednak..., podczas gdy ~ ...

EXAMPLES

Przykłady z partykułą w rzeczywistości

– Cierpienie w każdym sercu jest cierpieniem – odpowiedziała Anka smutnie.
– To się tak mówi, a w rzeczywistości jest zupełnie inaczej.
(Władysław Reymont, Ziemia obiecana, 1898)

W długim czarnym palcie ze skunksowym kołnierzem wydawała się smukła, gibka i wysoka, nieomal wyższa od starszej siostry, chociaż w rzeczywistości była drobniejsza. (Tadeusz Dołęga-Mostowicz, Złota maska, 1939)

Góry stały przed nim, za nim i ponad nim, rozgorzałe w purpurze i złocie. (...) Szczyty pozornie bliskie, w rzeczywistości dalekie i niedostępne (...). (Zofia Kossak, Błogosławiona wina, 1953)

Dyktator zgodził się przyjąć Grandiego i udzielić mu kwadransa rozmowy. W rzeczywistości trwała ona półtorej godziny. (Upadek Mussoliniego, „Przekrój", 1960, nr 771)

Z bliska można było dostrzec, że owe źdźbła trawy to w rzeczywistości wydłużone, sześcioboczne włókna lodu. (Jacek Jania, Zrozumieć lodowce, 1988)

Jak odnotował Szembek, Beck zbagatelizował siły Niemiec, które określił na 9 dywizji, gdy w rzeczywistości było ich pięć razy więcej. (Waldemar Michowicz, Historia dyplomacji polskiej, 1995)

Przykłady z przysłówkiem w rzeczywistości

Towar pcha się wprost do ręki klienta, dzięki pomysłowo przymocowanym do ściany pojemnikom. Sklep wygląda na przepełniony towarami i jest taki w rzeczywistości. (Maciej Piotrowski, Kto pomoże sprzedawcy?, „Poradnik Sprzedawcy Żywności", 1973, nr 6)

Matka, nauczycielka w szkole dla dziewcząt, która nosi w powieści swoje prawdziwe imię – Józefa, szybko – tak jak w rzeczywistości – umiera w połogu (...). (Mariusz Urbanek, Kisielewscy: Jan August, Zygmunt, Stefan, Wacek, 2006)

GENERAL DISCUSSION

Oba wyrażenia mogą być użyte przedmiotowo bądź metatekstowo: w pierwszym wypadku pełnią funkcję przysłówków, w drugim – partykuł. Funkcja partykułowa w użyciu wyrażenia de facto zdecydowanie przeważa. Wyrażenie w rzeczywistości mniej więcej równie często używane jest jako przysłówek, co partykuła, poza tym może być luźnym, nie zleksykalizowanym połączeniem przyimka i rzeczownika. Kwalifikacja poszczególnych użyć nie zawsze jest łatwa, niektóre przykłady można interpretować dwojako, zależnie od położenia akcentu logicznego: gdy pada on na opisywane tu wyrażenia, pełnią one funkcję przysłówków, gdy na wyraz lub wyrażenie w kontekście (zwykle prawostronnym) – pełnią funkcję partykuł.

Słowniki nie rozdzielają przysłówkowej i partykułowej funkcji opisywanych tutaj wyrażeń. Poza tym z reguły ograniczają się do definicji synonimicznych, co zaciera różnicę także między jednym wyrażeniem a drugim. Nawet ISJP, który chyba jako jedyny podaje ich rozczłonkowane definicje (zob. wyżej), uwzględniające ich cechy semantyczne i pragmatyczne, nie wydobywa w pełni różnicy między nimi.

Według Milewskiej (2011a, 2011b), która koncentruje się na ich funkcji partykułowej, za pomocą wyrażenia de facto nadawca przeciwstawia stan faktyczny (ściślej: to, co uważa za stan faktyczny) czemuś, co ma tylko pozory faktu, natomiast za pomocą wyrażenia w rzeczywistości nakłania słuchacza do odrzucenia sądu przeciwnego niż komunikowany. Mówiąc de facto, możemy więc pogodzić sprzeczne elementy jakiejś sytuacji, traktując jeden z nich – na podstawie dostępnej wiedzy i doświadczenia – jako zgodny ze stanem faktycznym, ale nie uchylając drugiego, który w pewnym sensie lub w pewnym zakresie jest też realny, por. przykład analizowany przez autorkę: „(...) wisząca lampa C'upsidedown, która de facto jest stołem, tyle że powieszonym do góry nogami". Ten sam efekt jest nieosiągalny za pomocą wyrażenia w rzeczywistości, gdyż jego użycie polega na sprostowaniu czegoś, co mógłby sądzić odbiorca.

Dodajmy od siebie, że zamiast de facto chyba zawsze można powiedzieć w rzeczywistości (zmieniając nieco sens wypowiedzi), natomiast odwrotna substytucja jest często niemożliwa. Fakt ten daje się wytłumaczyć w świetle obserwacji poczynionych przez Milewską: jedną z konkurujących ze sobą, niezgodnych cech można arbitralnie potraktować jako nierzeczywistą (taki jest właśnie efekt użycia operatora w rzeczywistości), nie zawsze natomiast można pogodzić sprzeczne cechy, czyli potraktować każdą z nich jako realną pod innym względem (temu służy operator de facto, często zestawiany z jednostkami o przeciwnym znaczeniu, np. de iure, de nomine, formalnie, oficjalnie).

Z porównania obrazów kolokacyjnych badanych wyrażeń wynika zwłaszcza, że rematyczne (przysłówkowe) w rzeczywistości nie podlega substytucji na rematyczne (przysłówkowe) de facto. Na przykład ciąg niż w rzeczywistości (zwykle z przymiotnikiem lub przysłówkiem w stopniu wyższym w lewostronnym kontekście) ma w zrównoważonym NKJP prawie 200 wystąpień, a ciąg niż de facto nie występuje ani razu. Aby użyć wyrażenia de facto w pozycji rematycznej, czyli pod akcentem logicznym, trzeba go zestawić z wyrażeniem o znaczeniu przeciwnym: de iure, de nomine, z nazwy, z nazwiska, formalnie, oficjalnie itp. Odnosząc się do struktury organizacyjnej jakiejś instytucji, można powiedzieć np.: „Stanowisko takie nie istnieje w rzeczywistości", nie mówi się natomiast: „Stanowisko takie nie istnieje de facto", chyba że w kontekście typu: „Stanowisko takie nie istnieje de facto, a jedynie de nomine". Konieczność uzupełniania kontekstu w taki sposób sprawia, że przysłówkowe de facto stanowi jedynie kilka procent użyć tego wyrażenia w NKJP (zob. wyżej). Partykułowe de facto jest wygodniejsze w użyciu, nie wymaga bowiem uzupełniania kontekstu, por.: „Stanowisko takie de facto nie istnieje" z akcentem na czasownik).

Spośród rodzimych synonimów obcego de facto wyrażenie w rzeczywistości wydaje się mu najbliższe, tak w sensie formalnym (oba są genetycznie połączeniem przyimka z rzeczownikiem), jak i funkcjonalnym. W strukturze semantycznej obu wyrażeń jest i to, że nadawca mógłby „sądzić inaczej", i to, że sądząc inaczej, rozminąłby się ze stanem faktycznym, i to wreszcie, że ów stan faktyczny nadawca kreuje sam na podstawie dostępnej sobie wiedzy i doświadczeń. Wspólny znaczeniu obu wyrażeń jest też element perswazyjny, wspólna ich gramatyczna dwufunkcyjność (przysłówek lub partykuła), mająca związek ze strukturą tematyczno-rematyczną wypowiedzi i z jej podziałem na tekst i metatekst. Analizowany tu przykład jest silnym argumentem na rzecz hipotezy, że synonimia absolutna nie istnieje, gdyż nawet jednostki na pozór identyczne funkcjonalnie okazują się w rzeczywistości (!) różne przy bliższym poznaniu.

Szerzej o rodzajach partykuł epistemicznych – zob. Żabowska (2006).

REFERENCES

Grochowski M., Polskie partykuły. Składnia, semantyka, leksykografia. Wrocław: Ossolineum, 1986.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

Milewska B., Co mówimy, mówiąc w rzeczywistości? (w:) Polonistyczne drobiazgi językoznawcze II. Materiały sesji jubileuszowej Oddziału Gdańskiego Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego z 20 listopada 2009 roku, red. E. Rogowska-Cybulska, M. Cybulski. Gdańska: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2011 (a), s. 24–35.

Milewska B., De facto jako wyrażenie metatekstowe, „Poradnik Językowy" 2011 (b), nr 2, s. 24–35.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

NSPP: Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski. Warszawa: PWN, 1999.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, red. M. Plezia, t. 1–8. Wrocław: Ossolineum, 1953–.

Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–, http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku/.

Słownik polszczyzny XVI wieku, indeks haseł, http://www.spxvi.edu.pl/indeks/.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

Żabowska M., Zróżnicowanie semantyczne partykuł epistemicznych, „LingVaria" 2006, nr 1, s. 203–213.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

13.07.2013