LOANWORD

kompleksowy

DEFINITION

„ogarniający kilka różnych dziedzin, obejmujący jakąś zwartą całość, tworzący jakiś kompleks; całościowy, zespołowy" (USJP), „obejmujący całość elementów lub zagadnień, a nie tylko ich fragment" (WSWO)

USAGE

Według USJP słowo książkowe, czyli świadczące o wyższych kompetencjach językowych. W rzeczywistości kilkakrotnie częstsze w prasie niż w książkach. Używane głównie w tekstach naukowo-dydaktycznych i publicystycznych, kilkadziesiąt razy rzadziej w literackich. Bardzo częste też w protokołach obrad sejmowych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

Niekiedy oceniane jako nadużywane kosztem swoich synonimów: całościowy, wszechstronny, zasadniczy, gruntowny i in. (np. Markowski 2005: 197).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od słowa kompleks, z łc. complexus, co imiesłowem dokonanym biernym od complectere ‘objąć'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWil ani SWar (choć w obu jest kompleks, w znaczeniu innym niż współczesne), nieobecne też w słownikach międzywojennych, pojawia się dopiero w SJPDor z cytatami z lat 50. W polszczyźnie ogólnej rozpowszechnione dopiero w poł. XX w., ale w użyciach specjalistycznych spotykane już na pocz. XX w.

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Słowo spotykane w terminach naukowych, np. związek kompleksowy (w chemii), nawóz kompleksowy, nauczanie kompleksowe.

DERIVATIVES

kompleksowo, kompleksowość

VARIANT

kompleksowy

PRONUNCIATION

[kompleksowy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm (potencjalnie) kompleksowi. Stopniowany opisowo.

FREQUENCY

Około 18 na milion słów.

COLLOCATIONS

kompleksow|y

~y plan, program (np. naprawczy), projekt, ~a strategia, wizja czegoś ● ~a koncepcja, ~e podejście (do jakiegoś problemu), rozwiązanie, ujęcie czegoś, spojrzenie na coś ● ~y pakiet (np. usług), produkt, system, ~a ustawa ● ~a oferta, propozycja ● ~y przegląd, ~a analiza, diagnoza, ekspertyza, informacja, ocena ● ~y nadzór, ~a kontrola, ochrona, opieka, pomoc, ~e wsparcie ● ~y remont, ~a modernizacja, naprawa, nowelizacja, renowacja, reforma, restrukturyzacja ● ~a automatyzacja czegoś, obsługa, realizacja, regulacja, usługa, ~e doradztwo, leczenie, opracowanie czegoś, ubezpieczenie, uregulowanie, wykończenie (mieszkań), wyposażenie, zabezpieczenie, zagospodarowanie, zarządzanie czymś ● ~e badania, działania, ćwiczenia, prace, szkolenia, zmiany ● ~a gospodarka (np. wodna), polityka ● ~y charakter czegoś

(coś ma) charakter ~y

~y i całościowy, ~y i spójny, ~y i profesjonalny ● pełny i ~y, spójny i ~y, systemowy i ~y, wszechstronny i ~y

w sposób ~y

bardziej ~y

Ponadto liczne kolokacje z czasownikiem uzależniającym określany rzeczownik, np.:

oferować ~ą obsługę, usługę, ~e rozwiązania, przeprowadzić ~ą kontrolę, ~e badania, przygotować ~y projekt, ~ą ofertę, coś wymaga ~ego remontu

EXAMPLES

Nowe osiedla robotnicze – to budownictwo kompleksowe, wyposażone w nowoczesne urządzenia techniczne, w usługowe instytucje gospodarcze, społeczne i kulturalne. („Nowe Drogi", 1953, nr 5) [za SJPDor]

Badaniami kompleksowymi nad zasobami wód gruntowych w delcie rzeki Nil zajęło się od 1953 r. Ministerstwo Robót Publicznych oraz specjalny Komitet Instytutu Poszukiwawczego w Kairze. (Badania nad zasobami wód gruntowych w delcie Nilu, „Czasopismo Techniczne", 1964, nr 1)

Myślenie racjonalne (...) musi być także myśleniem kompleksowym, to znaczy uwzględniającym różnorodne warunki i okoliczności związane z konkretną sytuacją. (Stanisław Łupacewicz, O potrzebie i racjonalności racjonalizacji, „Humanizm Pracy", 1973, nr 5–6)

Wybór działań w tej dziedzinie jest ogromny; wystarczy chwila zastanowienia, by ułożyć listę propozycji, które łącznie złożą się na kompleksowy i konkretny program pomocy dla naszego kraju. (Stefan Kurowski, Co Zachód może zrobić dla Polski?, „Kultura" [Paryż], 1981, nr 400–401)

Ponieważ na razie nie ma większych szans na kompleksową modernizację szpitala, trwają bieżące remonty. (Marzena Tukalska, Modernizacja zamiast budowy, „Dziennik Tczewski", 17.12.1999)

Rozwiązaniem jest efektywna i kompleksowa reforma systemu emerytalnego. (Marek Śliperski, Niedobre konsekwencje, „Gazeta Ubezpieczeniowa", 13.10.2009)

Por. też wyrazy pochodne:

(...) w celu uzyskania wyników syntetycznych w badaniach należy stosować metody różnorakie i to kompleksowo: badać podłoże ekonomiczne procesów społecznych, ich podstawy demograficzne, dynamikę, kontekst historyczny itd. (Franciszek Jakubczak, O dokumentach pamiętnikarskich jako materiale źródłowym dla socjologii. Problem wartości poznawczej pamiętnika, „Przegląd Socjologiczny", 1963, nr 2)

W najbliższym pięcioleciu (...) należy przestrzegać rygorystycznie zasady, że żadnej inwestycji nie należy podejmować bez stwierdzenia jej niezbędności, bez zbadania efektywności, słuszności przyjętych rozwiązań, tak co do wielkości, lokalizacji, jak i poziomu technik, powiązań z wymianą międzynarodową, kompleksowości rozwiązań itp. (Marian Bartnicki, Inwestować taniej i z większymi efektami, „Nowe Drogi", 1959, nr 5)

SYNONYM

całościowy

PRONUNCIATION

[całośćowy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm (potencjalnie) całościowi. Stopniowany opisowo.

FREQUENCY

Około 7 na milion słów.

DEFINITION

„obejmujący, zawierający całość" (USJP), „dotyczący całości czegoś, tworzący całość; kompleksowy" (SWJP)

USAGE

Słowo najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych, stosunkowo częste też w protokołach obrad sejmowych. Rzadkie w beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od całość, co od przymiotnika cały (w stp. też cał), z psł. *cělъ. Dalsza rekonstrukcja prowadzi do pie. rdzenia o znaczeniu ‘zdrowy, nieuszkodzony' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWil, zanotowane w SWar (t. 1, 1900). Jak pokazuje kwerenda w bibliotekach cyfrowych, używane już w poł. XIX w.

COLLOCATIONS

całościow|y

~y model, obraz, plan, program, projekt, ~a perspektywa, polityka, strategia, wizja ● ~a koncepcja, wiedza, ~e podejście do czegoś, rozumienie czegoś, rozwiązanie, spojrzenie, traktowanie czegoś, ujęcie ● ~y pakiet, system, ~a struktura, ustawa, ~e opracowanie ● ~a oferta, propozycja ● ~y ogląd, ~a analiza, diagnoza, interpretacja, ocena, ~e badanie ● ~a kontrola, obsługa, ochrona, opieka ● ~a nowelizacja, reforma, zmiana ● ~a regulacja, uregulowanie czegoś, unormowanie ● ~y proces, rozwój ● ~e działania

(coś ma) charakter ~y

~y i integralny ● kompleksowy i ~y, realistyczny i ~y

w sposób ~y

EXAMPLES

(...) całościowa jednakże harmonija oddzielnych właściwości, pomiędzy któremi jest dużo takich, do jakichby się żadną miarą słowianizm nie mógł przyznać, daje w rezultacie Rumuna. (Korespondencyja Gazety Warszawskiéj, „Gazeta Warszawska", 1860, nr 10)

Pozostawmy im trud tych pod wielu względami użytecznych badań częściowej w różnych sferach i całościowej pobudzalności żywego ustroju. (Do fizyologii pojęć, „Przegląd Lwowski", 1883, nr 21–24)

Wilkowska wykazała tu rzadko spotykaną umiejętność widzenia problematyki z perspektywy obu epok. Konsekwencją tego jest specyficzne dla jej pracy (...) szersze spojrzenie, zdolność do całościowego ujmowania zagadnień oraz więź i precyzja myślowa w komentowaniu poszczególnych zjawisk. (Barbara Chmara-Żaczkiewicz, Historia muzyki powszechnej, „Muzyka", 1965, nr 4)

Życie jest procesem całościowym, nie można jego fragmentów rozpatrywać niezależnie od całości, jak też, na odwrót, nie można całości rozpatrywać niezależnie od jej części składowych. (Antoni Kępiński, Melancholia, 1974)

W przypadku obu hipotez – niewielkie mutacje albo nagłe i całościowe zmiany – doktryna Darwina byłaby zrozumiała tylko wtedy, gdyby istniał dobroczynny geniusz, który pomaga ewolucji z zewnątrz. (Leszek Kołakowski, Bergson, 1985)

Zawsze próbowałem tworzyć pewne całościowe systemy. Są ludzie, którzy lubią, jeżeli coś można ująć jako całość. Ja do nich należę. (Barbara Ziembicka, Najprostszą drogą: rozmowy z artystami, 1998)

Powieść [Quo vadis?] broni się dopiero jako całościowa wizja konfrontacji świata rzymskiego i chrześcijańskiego (...). (Ludwik Stomma, Jak zrobić rąbankę, „Polityka", 17.05.2008)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Słowo spotykane w terminach naukowych, np. nauczanie całościowe, terapia całościowa.

DERIVATIVES

całościowo, całościowość

GENERAL DISCUSSION

Przymiotniki kompleksowy i całościowy są bardzo podobne funkcjonalnie. Ich definicje słownikowe się pokrywają, a obecność jednego z nich w definicji drugiego i na odwrót utwierdza w przekonaniu, że leksykografowie traktują je jako dokładne synonimy.

Ich obrazy kolokacyjne są też niemal identyczne. Dla słowa całościowy, które jest rzadsze, kolokator znajduje mniej statystycznie istotnych kontekstów, ale różnica jest tylko ilościowa, nie jakościowa.

Dosyć podobne są nawet ich profile stylistyczne w NKJP: oba słowa występują najczęściej w tekstach naukowo-dydaktycznych, oba są rzadkie w tekstach literackich i nieobecne w konwersacyjnych. Jak widać, żadne z nich nie należy do języka potocznego.

W profilach stylistycznych widać jednak pewne różnice. O ile średnio w NKJP słowo kompleksowy przeważa liczbowo nad słowem całościowy w stosunku 2,6, to w tekstach naukowo-dydaktycznych przewaga ta spada do 1,1, a w tekstach publicystycznych wzrasta do 4,8. Oznacza to, że autorzy prac naukowych i podręczników częściej niż średnio w korpusie sięgają po polski wyraz, a autorzy tekstów prasowych częściej niż średnio wybierają słowo obce. Ponieważ przeciętny użytkownik języka jest dziś w większym stopniu wystawiony na działanie mediów niż książek, a słowo kompleksowy zwraca uwagę swoją obcością, stąd może brać się wrażenie, że jest ono współcześnie nadużywane. Podobne opinie głoszono o rzeczowniku kompleks, por.: „Słowo dziś w pol. horrendalnie nadużywane (np. kompleks leśny zamiast wielki las)" (ESJP).

Analizując przykłady użyć słowa kompleksowy, można nabrać podejrzeń, że sama jego długość (cztery sylaby), obce brzmienie i skomplikowana budowa fonologiczna (zwłaszcza zbitka mpl) mogą być czynnikiem podnoszącym rangę tematu i poświęconego mu tekstu, por. „Konkurencję wyprzedzamy szeroką i kompleksową gamą produktów niekwestionowanej jakości w atrakcyjnej cenie", „W naszym przekonaniu problem będzie wymagał bardziej kompleksowej i dalej idącej regulacji", „Szybka, głęboka i kompleksowa zmiana prawa lokalowego jest konieczna" (za NKJP).

W szczególności zwracają uwagę konstrukcje w zasadzie tautologiczne, ale uzasadnione chęcią podkreślenia treści, częste w mowach parlamentarnych, por. „Z całą pewnością kompleksowa i całościowa regulacja tej problematyki jest potrzebna", „Celem raportu jest dokonanie wszechstronnej i kompleksowej oceny oddziaływania na środowisko", „Wzywam rząd do opracowania kompleksowego i systemowego planu restrukturyzacji w województwie katowickim", „Dlatego chciałbym prosić o udzielenie pełnej, kompleksowej odpowiedzi w poruszonych przeze mnie sprawach" (NKJP).

Hiperboliczne funkcje takich zestawień oraz ich charakter perswazyjny tłumaczą, dlaczego kompleksowy to słowo często używane w mowach sejmowych. Wprawdzie z NKJP wynika, że także całościowy jest słowem lubianym przez polskich parlamentarzystów, ale rozleglejsza kwerenda w domenie Sejmu RP pokazuje, że pierwsze z nich przeważa tu nad drugim niemal pięciokrotnie, czyli znacznie bardziej niż średnio w NKJP.

Reasumując, obca forma wzmacnia perswazyjne walory słowa, czyniąc je szczególnie użytecznym w publicystyce i przemówieniach, a więc tam, gdzie chodzi o przekonanie czytelnika lub słuchacza.

REFERENCES

ESJP: Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Bańkowski, t. 1 – 2. Warszawa: PWN, 2000.

Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa: PWN, 2005.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

31.07.2013