LOANWORD

stymulować

DEFINITION

USJP: 1. „pobudzać do działania, zwiększać intensywność lub wielkość jakiegoś zjawiska, procesu, stanu itp.", 2. „wzmagać procesy życiowe organizmu, działać jako impuls, bodziec".

ISJP: „Jeśli ktoś lub coś stymuluje jakieś procesy, np. życiowe, gospodarcze lub społeczne, to je pobudza".

USAGE

Według USJP słowo w pierwszym znaczeniu książkowe, w drugim termin z zakresu biologii. Książkowe także w ISJP, który daje tylko jedno znaczenie w miejsce dwóch. W NKJP występuje przede wszystkim w tekstach naukowo-dydaktycznych, znacznie rzadziej w informacyjno-poradnikowych, jeszcze rzadziej w innych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od „fr. stimuler, z łac. stimulo ‘popędzam', od stimulus ‘zaostrzony kij do popędzania kłuciem wołów" (WSWO).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, zanotowane w SWil z definicją: „pobudzać, podniecać, prosić" i przykładem: „Ci będą stymulować rząd, aby się za nimi ujął". W SWar z tym samym przykładem i dodatkowo z pokrewną stymulacją. W SIJP (1929) oznaczone wykrzyknikiem jako godny potępienia barbaryzm, ale w Słowniku ortoepicznym Szobera zanotowane bez oceny negatywnej. W SJPDor po raz pierwszy w dwóch znaczeniach, z których pierwsze, ogólne („pobudzać") oznaczono jako rzadkie, drugie („pobudzać do działania, działać jako bodziec, impuls, podniecać") ujęto jako termin z zakresu biologii i medycyny.

DERIVATIVES

Bez wyrazów pochodnych, ponieważ stymulacja, stymulant i stymulator też zostały zapożyczone.

VARIANT

stymulować

PRONUNCIATION

[stymulować]

GRAMMAR

Czasownik niedokonany, stymuluje. Składnia: stymulować – co (np. wzrost gospodarczy) lub stymulować – kogo/co do czego (np. kogoś do wysiłku, mózg do wydajniejszej pracy).

FREQUENCY

Około 9 na milion słów.

COLLOCATIONS

stymul|ować

~ować eksport, gospodarkę, innowacje, inwestycje, konsumpcję, postęp, produkcję, przedsiębiorczość, rozwój, rynek ● ~ować jakąś działalność, powstawanie czegoś, tworzenie, wytwarzanie, wzrost, zmiany ● ~ować kreatywność, wyobraźnię ● ~ować jakieś postawy, zachowania

coś ~uje działanie czegoś, funkcjonowanie, pracę ● coś ~uje krążenie (krwi), odporność (organizmu), jakiś proces, syntezę (jakiejś substancji) ● coś ~uje układ (np. odpornościowy), mózg, organizm do czegoś ● coś ~uje kiełkowanie czegoś, kwitnienie

silnie ~ować, skutecznie ● dodatkowo ~ować, odpowiednio, sztucznie

bodziec ~ujący coś, czynnik, element ● działania ~ujące coś, instrumenty, mechanizmy, narzędzia, środki ● białka ~ujące coś, hormony, leki, substancje ● ~ujący wpływ czegoś

EXAMPLES

Należy stymulować akcję budownictwa mieszkaniowego i w możliwie szybkim tempie przystąpić do realizacji zamierzeń towarzystwa „Amidar" – tj. do budowy 20 tysięcy jednostek-mieszkaniowych. (Obrady VII konferencji Federacji Związków Zawodowych Izraela, „Mosty", 1949, nr 65)

Interesuje nas, czy i w jakim stopniu teoria stymuluje praktykę instytucji i stosunków prawnych (...). (Sylwester Zawadzki, Demokracja: zadania teorii, potrzeby praktyki, „Współczesność", 1970, nr 17)

Idzie przez życie po linii najmniejszego oporu i życie wcześnie zaczyna go nudzić, bo opór, który stawia otaczająca rzeczywistość, jest bezsprzecznie czynnikiem stymulującym do wysiłku. (Antoni Kępiński, Melancholia, 1974)

Ożywić trzeba organa kolegialne na uczelni. Senat, Rady Wydziałów, winny wykazywać większą inicjatywę, stymulować badania naukowe. (Mówi „Słowu" ks. Prof. Remigiusz Sobański, rektor Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, „Słowo Powszechne", 1981, nr 248)

Niektórzy podejrzewają, że Adamowy korzeń to po prostu szparagi lub żeń-szeń, drżączka to mandragora, a czartopłoch – seler. Wszystkie były znanymi w starożytności afrodyzjakami; współczesne badania na ogół potwierdzają ich, stymulujący układ płciowy, wpływ na organizm. (Władysław Baranowski, Przez żołądek do serca, „Relaks i Kolekcjoner Polski", 1989, nr 7)

Potrzeba zwiększenia plonów stymuluje popyt na maszyny rolnicze i nawozy pod uprawę (...). (GETIN Bank: „Kapitał Bezpieczeństwa" – nowy produkt strukturyzowany w ofercie, „Gazeta Ubezpieczeniowa", 28.05.2008)

SYNONYM

pobudzać

PRONUNCIATION

[pobudzać]

GRAMMAR

Czasownik niedokonany, pobudza. Składnia: pobudzać – kogo/co lub pobudzać – kogo/co do czego.

FREQUENCY

Około 13 na milion słów.

DEFINITION

USJP:1. „wywołać (wywoływać) lub zwiększyć (zwiększać) reakcję na coś, spowodować (powodować) wzmożenie, nasilenie jakichś procesów, czynności, powstanie (powstawanie) pewnych stanów, uczuć"; 2. „zachęcić (zachęcać), skłonić (skłaniać), dać (dawać) impuls do czegoś". W USJP definicje obejmują tak pierwszy, jak i drugi element pary aspektowej, stąd taka ich stylizacja.

ISJP: 1. „Jeśli coś pobudziło jakąś czynność lub proces, to zapoczątkowało je lub nasiliło"; 2. „Jeśli coś pobudziło jakąś osobę lub jej ciało, serce, umysł itp. do jakiegoś działania lub do jakiejś reakcji, to zachęciło lub skłoniło je do tego działania lub tej reakcji"; 3. „Jeśli ktoś został pobudzony czymś, to ta rzecz wywołała w nim dużą, czasem nadmierną aktywność lub niepokój"; 4. „Jeśli ktoś został pobudzony seksualnie lub pobudził się seksualnie, to stał się bardzo, czasem nadmiernie, wrażliwy na bodźce erotyczne". W ISJP definicje obejmują jawnie tylko pierwszy człon pary aspektowej, drugi obejmują domyślnie, po łatwych do naniesienia zmianach.

Choć w obu słownikach słowo zostało potraktowane jako wieloznaczne, jego znaczenia rozpatrujemy tu łącznie ze względu na ich podobieństwo.

USAGE

Według USJP słowo neutralne, nie opatrzone kwalifikatorem stylistycznym ani zakresowym. W NKJP najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych i informacyjno-poradnikowych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od pobudzić, co z budzić, z psł. *buditi ‘budzić, przerywać sen'. (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo znane już w XIV w., zanotowane w SStp z definicją „zachęcać, podniecać, popychać do czegoś".

COLLOCATIONS

pobudz|ać

ćwiczenia ~ają coś; kogoś ~a jakaś myśl; kofeina ~a, muzyka

~ać emocje, fantazję, inicjatywę, inwencję, kreatywność, motywację, myśli, świadomość, wrażliwość, zainteresowanie ● ~ać jakąś działalność, eksport, gospodarkę, innowacje, innowacyjność, inwestycje, koniunkturę, konkurencję, popyt, produkcję, rozwój (gospodarczy), rynek, sprzedaż ● ~ać ludzi do czegoś

coś ~a apetyt, energię, metabolizm, odporność (organizmu), podziały (komórek), pracę (np. jelit), procesy (np. życiowe), tworzenie (np. przeciwciał), trawienie, wydzielanie (np. żółci), wytwarzanie (np. śluzu), wzrost (roślin) ● coś ~a gruczoły, hormony, komórki, mięśnie, nerki, organizm, ośrodek (np. wzrokowy), receptory, rośliny (do wzrostu), serce, system (immunologiczny)

coś ~a do przemyśleń, twórczego myślenia, pracy, refleksji, rozwoju, życia

bardzo ~ać, mocno, silnie ● ~ający płciowo

~ać i uspokajać, ~anie i hamowanie

bodźce ~ające coś, czynniki, impulsy, mechanizmy ● leki ~ające coś, napoje, substancje, zapachy

instrumenty ~ania czegoś, narzędzia, programy, techniki ● zdolność ~ania czegoś

EXAMPLES

I zmowił Syn Boży słowa wielmi znamienita, jimiż każdą duszę zbożną pobudza, ponęca i powabia. Pobudza, rzeka: wstań! (Kazania świętokrzyskie, XIV w.)

Każda tedy rzecz, która ku śmiechu pobudza, uwesela nas i daje sercu ochłodę (...). (Łukasz Górnicki, Dworzanin polski, 1566)

Pany wszystkie chrześcijańskie za Zachodzie mieszkające przeciwko Saracenom pobudził (...). (Andrzej Wargocki, O Rzymie pogańskim i chrześcijańskim ksiąg dwoje, 1610) [za kartoteką SJPXVII]

Różnymi sposobami poty w wannach suchych pobudzone bywają. (Compendium med., 1719) [za kartoteką SJPXVII]

Mogą, jako to najczęściej czynią czarownicy i czarownice, pobudzić burze, łyskawice, piorony, grady, deszcze wielkie (...). (Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, 1745)

Wielorakie bywają przyczyny pobudzające autorów do kładzenia przedmów na czele pisma swojego. (Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, 1776)

Jest to ważne dzieło dać uczuć Polakowi, co potrzeba, aby był naród wolny i niepodległy, a nie dosyć jest pobudzać drugich, potrzeba każdemu mieć duszę heroiczną do dobrze czynienia ludzkości. (Józef Pawlikowski, Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość, 1831)

Wesela w owych czasach odbywały się jeszcze na wpół pogańskim obyczajem. Wstyd było mniej nad dni czternaście zebranych gości przyjmować, a inaczej ich ugaszczać, jak pojąc i pobudzając do szaleństwa, nie umiano. (Józef Ignacy Kraszewski, Królewscy synowie, 1880)

(...) w leczeniu elektryzacją działamy nie tylko na nerw, jak np. przy pobudzaniu nerwu przy porażeniach, przy zwyczajnym badaniu elektro-rozpoznawczym itp., lecz tak samo zależy nam na oddziaływaniu na tkankę otaczającą (...). (Józef Bleiweiss, O metodzie Kowarschika w elektryzacji, „Wiadomości Lekarskie", 1934, nr 10)

Ich atmosfera [obrazów Alfreda Lenicy], przypominająca malarstwo surrealistów, pobudza wyobraźnię widza do samodzielnych skojarzeń (...). (Odczyty. Dyskusje, „Stolica", 1962, nr 10)

Po dodaniu pewnych substancji chemicznych i rafinacji otrzymano produkt pobudzający układ nerwowy i zwiększający aktywność umysłową (...). (Henryk Mąka, Piraci znów atakują, 1995)

Sok grejpfrutowy wypity na czczo wczesnym rankiem pobudza apetyt i polepsza trawienie. (Owocowa egzotyka, „Dziennik Bałtycki", 25.03.2000)

DERIVATIVES

Na pewno pobudzający (zadiektywizowany imiesłów, np. środki pobudzające). Jeśli uznać, że człony pary aspektowej wzajemnie się motywują, to także pobudzić i pobudzenie (np. seksualne).

GENERAL DISCUSSION

Człony opisywanej tu pary wyrazowej są bardzo podobne pod każdym względem: mają to samo znaczenie desygnacyjne, są wymienne zasadniczo w każdym kontekście, mają zbliżoną frekwencję, właściwie identyczne obrazy kolokacyjne, bardzo podobną dystrybucję stylistyczną (z przewagą tekstów naukowo-dydaktycznych i informacyjno-poradnikowych). Nawet ich znaczenia etymologiczne są bliskie, ponieważ odnoszą się do zjawisk fizjologicznych, odpowiednio: dotyku i snu.

Jedyna łatwo uchwytna różnica dotyczy pochodzenia i historii badanych słów: pobudzać to słowo starsze, stymulować to jego nowszy konkurent, jeszcze w SJPDor oznaczony kwalifikatorem rzad. Opis czasownika pobudzać w SStp i SPXVI uzmysławia, że choć jego znaczenie było, ogólnie rzecz biorąc, od początku takie samo jak obecnie, to zmieniały się proporcje użyć. Na przykład konstrukcja pobudzać kogoś przeciw komuś ‘buntować, podżegać', już w SJPDor oznaczona kwalifikatorem daw., nie występuje we współczesnych tekstach w NKJP, a częste obecnie przykłady należące tematycznie do biologii i medycyny były dawniej rzadkie.

Także we współczesnym obrazie analizowanych tu czasowników można spostrzec różnice w zakresie częstości użyć. Na przykład w zrównoważonej części NKJP są 42 przykłady ze zwrotem pobudzać apetyt (z czasownikiem w różnych formach odmiany) i ani jednego przykładu ze zwrotem stymulować apetyt. Ponieważ dla większości kontekstów frekwencje czerpane z NKJP są niewielkie, a różnice mogą wynikać ze struktury korpusu, przeprowadziliśmy badanie za pomocą wyszukiwarki Google na stronach WWW: dla wybranych rzeczowników obecnych w obrazach kolokacyjnych porównywanych tu słów wykonaliśmy kwerendy typu "stymulować X" i "stymuluje X" oraz niezależnie kwerendy typu "pobudzać X" i "pobudza X" (za każdym razem z cudzysłowem dla zwiększenia trafności wyników). Po zsumowaniu wyników parami okazało się, że w internecie stymulować jest liczniejsze niż pobudzać w kontekstach ekonomicznych (np. stymulować gospodarkę, inwestycje, popyt, produkcję, rynek), mniej liczne zaś w kontekstach medycznych (np. pobudzać organizm, serce). Badanie to – ze względu na niewielką skalę – niczego nie przesądza, sugeruje jednak, że różnice między wyrazami o tej samej charakterystyce funkcjonalnej mogą być bardzo subtelne i dotyczyć jedynie częstości pewnych kolokacji, jednakowo obecnych w obrazach kolokacyjnych porównywanych słów.

Analizowana tu para jest pod pewnym względem podobna do pary stagnacja, zastój, także opisanej w niniejszej witrynie. Tak tam, jak i tu widać skłonność do użycia słowa obcego w kontekstach ekonomicznych, a jego rodzimego odpowiednika w kontekstach medycznych. Potrzeba rozleglejszego badania, aby sprawdzić, czy jest to w polszczyźnie tendencja stała, tzn. czy w ekonomii zazwyczaj sięga się po obcy człon pary synonimicznej, a w medycynie raczej po rodzimy.

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego. W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, S. Szober. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1937.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

21.12.2013