LOANWORD

infekcja

DEFINITION

„wtargnięcie do organizmu drobnoustrojów chorobotwórczych; zakażenie" (WSWO)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Infekcja, w literaturze medycznej częściej zwana zakażeniem, to „wniknięcie do ustroju i rozwój w nim biol. czynników chorobotwórczych (bakterii, wirusów, grzybów chorobotwórczych)" (Wielka encyklopedia PWN, t. 30). W niektórych publikacjach jako czynniki zakaźne wymienia się dodatkowo pierwotniaki, priony i pasożyty zwierzęce. Zakażenia mogą rozwijać się bezobjawowo lub powodować stany chorobowe, a nawet śmierć chorego.

Współczesne rozumienie chorób zakaźnych ma korzenie w starożytnej koncepcji tzw. chorób miazmatycznych (od gr. míasma ‘nieczystość, brud'), powstających jakoby z wyziewów mających swoje źródło poza organizmem ludzkim. Rzymski pisarz i uczony Marcus Terentius Varro (116–27 p.n.e.) pierwszy wysunął przypuszczenie, że przyczyną malarii mogą być bardzo małe, a więc niedostrzegalne organizmy żywe. Jednak pierwszy zobaczył drobnoustroje pod mikroskopem dopiero holenderski badacz Antoni van Leewenhoek (1632–1723) (Zieliński 2004: 299–300).

USAGE

Według USJP termin medyczny, w większości innych słowników – bez kwalifikatora dziedzinowego. Słowo częstsze w literaturze informacyjno-poradnikowej niż naukowo-dydaktycznej, częstsze też w publicystyce niż w beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

1. Przeniknięcie do systemu komputerowego szkodliwego oprogramowania, np. wirusa, konia trojańskiego lub tzw. robaka. Przykład: „Infekcja komputera: 10 najczęstszych objawów" (www.internet.senior.pl). Znaczenie pomijane w słownikach (mimo że wirus komputerowy ma w nich definicję).

2. Mało ustabilizowane użycia przenośne, por. przykład w cytatach niżej.

Ze względu na podobieństwo obu tych znaczeń ze znaczeniem medycznym, podstawowym, opisujemy je wszystkie łącznie.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od łc. infectio, z łc. inficere ‘skazić, splamić'; wspomagane przez nm. Infektion i fr. infection.

WORD HISTORY

Słowo spotykane w polskich tekstach od XVII w., w kartotece SJPXVII trzy cytaty, m.in. z pamiętnika Jana Golliusza: „Wkrótce po niej przez Infectię powietrza (...) umarła pani Kułakowska" i póżniejszy z diariusza Antoniego Kazimierza Sapiehy: „Zwyczajna zaczęła mię attaktować Infekcyja od prawey ręki".

Z opóźnieniem zarejestrowane przez leksykografów: nieobecne u Knapiusza, Troca i Lindego, pojawia się w SWil z definicją: „sposób rozwijania się zarazy przez powietrze". W SWar (t. 2, 1902) opatrzone wykrzyknikiem jako „wyraz, którego unikać należy" i z definicją wskazującą, jakich polskich słów można użyć w zamian: „zarażenie, zarażenie ś; zakażenie". Wykrzyknik postawiono też przy słowie infekcyjny: słownik radzi, aby zastępować przez zaraźliwy lub zakaźny.

W Słowniku ortoepicznym Szobera (1937) podano polskie odpowiedniki: zakażenie i zarażenie, ale definiendum nie zostało napiętnowane. Podobnie w SPP Doroszewskiego, z tą różnicą, że z dwóch odpowiedników został tylko jeden, trafniejszy: zakażenie.

Nieobecne w SWar ani w słownikach międzywojennych czasowniki infekować i zainfekować pojawiły się w SJPDor, w ten sposób uzupełniając rodzinę wyrazową infekcji.

MULTI-WORD EXPRESSIONS

W terminologii medycznej, np. infekcje endogenne lub infekcje oportunistyczne. Częściej te same terminy pojawiają się ze słowem zakażenie.

DERIVATIVES

infekcyjny, infekować, zainfekować, a także terminy specjalistyczne: autoinfekcja, reinfekcja, przeciwinfekcyjny (lek).

VARIANT

infekcja

PRONUNCIATION

[infekcja]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, infekcji, infekcje. Składnia: infekcja – czego, infekcja – czym.

FREQUENCY

Około 8 na milion słów.

COLLOCATIONS

infekcj|a

ciągłe ~e, częste, masowe, nawracające ● ostra ~a, przewlekła ● banalna ~a, drobna, zwykła ● ciężka ~a, groźna, poważna

~e bakteryjne, grypopodobne, grypowe, grzybicze, grzybowe (roślin), wirusowe ● ~e oddechowe, ~e przenoszone (np. drogą płciową) ● ~e szpitalne, sezonowe

~a gardła, oka, płuc, ucha, ~e dróg (np. oddechowych), górnych dróg oddechowych, układu (np. moczowego) ● ~a HIV, jakimś wirusem, robakiem internetowym ● ~a komputerów, systemu (komputerowego)

objawy ~i, przebieg, rozwój ● przyczyna ~i, skutek, źródło ● możliwość ~i, niebezpieczeństwo ● leczenie ~i, liczba, przypadek

odporność na ~e, podatność, skłonność do ~i, zachorowania na ~e ● ochrona przed ~ami, walka z ~ą

łapać ~e, mieć ~ę, paść ofiarą ~i, przebyć ~ę, uniknąć ~i, walczyć z ~ą, zapadać na ~e ● leczyć ~e, wykrywać, zapobiegać ~om, zwalczać ~e

coś powoduje ~e, wywołuje ● coś chroni przed ~ami, sprzyja ~om, coś ulega ~i, jest zagrożone ~ą ● doszło do ~i, do ~i dochodzi w jakiś sposób

~a grozi czymś, następuje w jakiś sposób, występuje w jakichś okolicznościach

~e i choroby, przeziębienia i ~e

narażony na ~e, podatny

różnego rodzaju ~e, wszelkiego (tego, innego) rodzaju ~e

z powodu ~i

EXAMPLES

Do zawodów bardzo narażonych na infekcję gruźliczą należy służba domowa oraz robotnicy kanalizacyjni. (Gruźlica jest chorobą zawodową, „Wiadomości Lekarskie", 1934, nr 10)

Wirus wścieklizny znajduje się głównie w ślinie, moczu, kale i mleku chorego zwierzęcia. Infekcja następuje za pośrednictwem śliny chorego zwierzęcia (...). (Stanisław Godlewski, Vademecum myśliwego, 1955)

Pomaga też ona [witamina A] w odbudowie komórek, uodparnia na wszelkie infekcje. („Relaks i Kolekcjoner Polski", 1989, nr 7)

Krzysiek jest chory. Złapał jakąś paskudną infekcję. Wczoraj i przedwczoraj miał bardzo wysoką gorączkę. (Michał Bielecki, Osiedle prominentów, 1997)

Infekcje dróg oddechowych to przeważnie sprawka wirusów. (Kolce w gardle, woda w nosie..., „Gazeta Pomorska", 13.03.2010)

Por. przykłady użyć przenośnych:

Piękno jest bowiem chorobą, uczył mój ojciec, jest pewnego rodzaju dreszczem tajemniczej infekcji (...). (Bruno Schulz, Sanatorium pod Klepsydrą, 1936)

Opracowana przez Michaiła Pawluszczika technologia opiera się na rejestrowaniu zdarzeń systemowych wskazujących na możliwość infekcji wirusem (np. modyfikacja pliku wykonywalnego lub wpisu w rejestrze systemowym) (...). (Anna Wasilewska-Śpioch, Tropienie wirusów we wszystkich zakamarkach, „Dziennik Internautów", 21.02.2009)

SYNONYM

zakażenie

PRONUNCIATION

[zakażeńe]

GRAMMAR

Rzeczownik nijaki, zakażenia. Składnia: zakażenie – czego, zakażenie – czym.

FREQUENCY

Około 11 na milion słów.

DEFINITION

„przedostanie się drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu" (ISJP), „proces chorobowy powstały w organizmie, wywołany przez drobnoustroje chorobotwórcze; infekcja" (USJP)

Druga z powyższych definicji jest nieścisła, zakażeniem bowiem nazywa się samo wtargnięcie drobnoustrojów do organizmu, niezależnie od tego, czy następstwem będzie proces chorobowy, czy nie, por. EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION wyżej.

OTHER MEANINGS

1. Słowniki notują zakażenie jako regularny rzeczownik od czasownika zakazić, ale bez przykładów, gdyż użycia takie są rzadkie i trudne do oddzielenia od zleksykalizowanych użyć mieszczących się w definicjach przytoczonych wyżej. Za czysto gerundialne można uważać użycia czynnościowe, w których słowu zakażenie towarzyszy składnik formalnie tożsamy z dopełnieniem lub okolicznikiem przy podstawowym czasowniku zakazić, np. „48 tysięcy złotych domaga się łodzianka za zakażenie jej wirusem żółtaczki typu C", por. zakazić wirusem żółtaczki. Czysto gerundialny charakter ma także zakażenie się, np. „Zdarza się, że do zakażenia się dochodzi podczas transfuzji" (oba cytaty za NKJP). Użycia takie stanowią nie więcej niż kilka procent przykładów w NKJP. Ponieważ trudno oddzielić je od użyć zleksykalizowanych, jedne i drugie opisujemy tu łącznie.

2. Rzadko używane w odniesieniu do zainfekowania komputera złośliwym oprogramowaniem lub w doraźnych przenośniach, por. cytaty niżej.

USAGE

Według USJP termin medyczny, w większości innych słowników – bez kwalifikatora dziedzinowego. Słowo najczęstsze w tekstach urzędowych, częściej spotykane w publicystyce niż w beletrystyce, w przeciwieństwie do infekcji stosunkowo rzadkie w tekstach informacyjno-poradnikowych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od zakazić (się), co z dawnego kazić, z psł. *kaziti ‘psuć, niszczyć'.

WORD HISTORY

Słowo obecne w Zielniku Syreniusza (1613), z niego w kartotece SJPXVII dwa cytaty, m.in. „Rany y zakażenie ust chorobą francowatą goi". Z opóźnieniem zanotowane przez leksykografów: nieobecne u Knapiusza, Troca i Lindego, pojawia się w SWil z definicją: „skazą zarażenie, zepsucie", gdzie skaza to m.in. „zakażenie" (błędne koło pośrednie). W SWar (t. 8, 1927) lepsza definicja: „wniknięcie do ustroju czynników chorobotwórczych, przeważnie drobnoustrojów" i liczne kolokacje, zaczerpnięte pewnie z dzieł medycznych, np. zapalenie miejscowe, przerzutowe, ropne, gnilne.

COLLOCATIONS

zakażeni|e

częste ~a, nowe, wtórne ● ostre ~e, przewlekłe ● ciężkie ~e, ogólne, ropne

~a bakteryjne, grzybicze, wirusowe ● ~e krwiopochodne, wewnątrzmaciczne, ~a przenoszone w jakiś sposób ● ~a szpitalne, wewnątrzszpitalne

~e dróg (np. moczowych), krwi, organizmu, płodu, przewodu pokarmowego, rany, skóry, układu (np. pokarmowego), wątroby ● ~e dzieci, pacjenta, zwierząt, ~e wody ● ~e bakteriami, jakimiś chorobami, gronkowcem, meningokokami, kiłą, pałeczkami (np. durowymi), salmonellą, wąglikiem, wirusem (C, HIV...), żółtaczką, ~e HBV, HCV, WZW

objawy ~a, podejrzenie ● przyczyna ~a, źródło ● groźba ~a, możliwość, niebezpieczeństwo, prawdopodobieństwo, ryzyko, zagrożenie ~em ● drogi ~a, ognisko ● kontrola zakażeń, profilaktyka ● liczba zakażeń, przypadki

ochrona przed ~em, odporność na ~e

dostać ~a, przebyć ~e, ulec ~u, uniknąć ~a ● narazić kogoś na ~e, przenieść ~e na kogoś ● leczyć ~a, stwierdzić ~e, wykrywać ~a, zapobiegać ~om, zwalczać ~a

coś powoduje ~e, wywołuje, coś prowadzi do ~a ● coś chroni przed ~em, grozi ~em, sprzyja ~om ● coś świadczy o ~u czymś ● do ~a dochodzi w jakichś okolicznościach

~e następuje w jakiś sposób, przebiega, szerzy się ● gdzieś występują ~a

~a i choroby zakaźne, ~a i zachorowania

podatny na ~e, wrażliwy ● podejrzany o ~e czymś

na skutek ~a, po iluś dniach od ~a, z powodu ~a

EXAMPLES

57-letni Władysław Kramer, właściciel jatki (...), skaleczywszy się kością wieprzową w prawą rękę, podczas pracy w jatce, zbagatelizował to. W krótkim czasie nastąpiło zakażenie krwi, wczoraj zaś Kramer zmarł. (Tragiczna śmierć, „Kurier Warszawski", 1932, nr 25)

Bardzo kochała swego wnuka Felka, którego sama wychowywała, gdy jej zięć Szymański poległ był we wrześniu, a córka umarła w parę miesięcy później na skutek zakażenia po skrobance. (Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament, 1948)

– A jeżeli dostaniesz zakażenia?
– Dlaczego mam dostać zakażenia? – Bo na pewno tę ranę zabrudziłeś.
Wzmianka o zakażeniu zrobiła na wszystkich niemiłe wrażenie. Ula przybladła. Julek przerwał obstrugiwanie kija i spytał z przejęciem:
– To jest niebezpieczne?
(Irena Jurgielewiczowa, Ten obcy, 1961)

Obornik nie jest właściwym materiałem okrywowym ze względu na możliwość zakażenia roślin chorobotwórczymi grzybami. (Jacek Marcinkowski, Piwonie, „Działkowiec", 1970, nr 5)

W krajach zachodnich niezwykle rzadko dochodzi do zakażeń żółtaczką typu B w szpitalach. Inaczej w Polsce. (Alina Janusz i in., Żółta plama, „Gazeta Wyborcza", 26.11.1993)

Por. przykłady użyć przenośnych:

Dzisiaj, gdy sfera profanum opanowana została przez konsumpcyjny praktycyzm (...) albo przez ideologie wznoszące papierowe świątynie w ludzkich sercach i mózgach, słowo świeckie narażone jest na wiele dawniej nie znanych niebezpieczeństw. Ulega zatruciu i zakażeniu jak powietrze, którym oddychamy. (Jan Prokop, Kościół i literatura, „Kultura Niezależna", 1987, nr 36)

Wirus ten pierwotnie infekuje telefony z systemem Symbian. Kiedy użytkownik wyjmuje z telefonu kartę pamięci i podłącza ją do komputera z systemem Windows, dochodzi do zakażenia komputera. (Marcin Maj, Z pecetów na komórki, „Dziennik Internautów", 1.10.2005)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

W terminologii medycznej, np. zakażenie endogenne, zakażenie kropelkowe, zakażenie oportunistyczne.

GENERAL DISCUSSION

Oba słowa dość stare, co najmniej XVII-wieczne, choć gdyby wnioskować z ich obecności w słownikach, można by uznać je mylnie za XIX-wieczne nabytki w polszczyźnie. Ich znaczenie desygnacyjne jest tożsame, na czym więc polega różnica?

Z porównania ich dystrybucji w NKJP wynika, że infekcja jest częstsza od zakażenia w tekstach informacyjno-poradnikowych, a zakażenie częstsze od infekcji w tekstach urzędowych. W publicystyce oba wyrazy występują z jednakową częstością, w beletrystyce też, ale rzadziej. Ogólna frekwencja zakażenia jest nieco wyższa i termin ten przeważa w piśmiennictwie medycznym.

Obrazy kolokacyjne infekcji i przeziębienia są bardzo podobne, niemniej jednak wykazują dwie istotne różnice. Po pierwsze, w zasadzie tylko infekcje są banalne i drobne, o zakażeniach rzadko mówi się w taki sposób. Tylko infekcje się łapie, a potoczny charakter tego czasownika pogłębia wrażenie, że infekcja jest czymś pospolitym i niegroźnym. Co więcej, licznym przykładom infekcji grypowej – nazwie używanej na określenie kataru i bólu gardła, których przyczyną są inne, mniej groźne wirusy – nie odpowiada w NKJP ani jedno wystąpienie zakażenia grypowego. Fakt, że te sezonowe dolegliwości zostały zbanalizowane przez media, obiecujące błyskawiczną, wręcz cudowną kurację jakimś specyfikiem, dodatkowo potwierdza, że infekcja jest w naszych oczach czymś łagodniejszym od zakażenia.

Po drugie, w obrazie kolokacyjnym zakażenia jest więcej konstrukcji z zależnym narzędnikiem, niektóre z nich nie mają w ogóle odpowiednika ze słowem infekcja (por. zakażenie bakteriami, ale nie infekcja bakteriami). Różnica ta wynika nie tylko stąd, że zakażenie, jako nazwa częstsza w literaturze medycznej, występuje w większej liczbie zróżnicowanych kontekstów, ale też stąd, że zakażenie to genetycznie rzeczownik od czasownika zakazić, dziedziczący po nim rekcję narzędnikową. Na polskich stronach WWW rzadko mówi się o zakażeniu grypowym (a w NKJP nie ma tej konstrukcji w ogóle, por. wyżej), dużo częściej natomiast o zakażeniu grypą.

Pierwsza z różnic wskazanych wyżej jest ciekawsza, co więcej – znajduje odbicie w obrazach Google (o wykorzystaniu funkcji Grafika wyszukiwarki Google – zob. Bańko 2013). Obrazy zindeksowane ze słowem zakażenie to przede wszystkim – zwłaszcza w początkowej, bardziej istotnej części listy – zdjęcia różnych zmienionych chorobowo narządów. Natomiast obrazy zindeksowane ze słowem infekcja są bardziej zróżnicowane, obejmują szeroki kontekst kulturowy, nie tylko medyczny. Jest wśród nich filmowy thriller o takim tytule, są dwa thrillery powieściowe, jest grupa punkowa o identycznej nazwie i są liczne zdjęcia potwierdzające, że infekcję kojarzymy raczej z katarem i bólem brzucha niż z poważnymi chorobami. A jeśli nawet mowa o chorobie, która zagraża całemu światu, to rzecz dzieje się w świecie wyimaginowanym: filmowym lub literackim.

Wrażenie, że infekcja jest mniej groźna od zakażenia, jest godne uwagi, gdyż na ogół to obcy wyraz w parze synonimicznej sugeruje większą intensywność i większe ryzyko, por. inne hasła w niniejszej witrynie, a zwłaszcza dyskusję w haśle drastyczny, rażący. Nie wydaje się wystarczającym wyjaśnieniem to, że infekcja jest słowem już dobrze przyswojonym polszczyźnie, a słowotwórczo wręcz bardziej aktywnym od zakażenia, por. infekcyjny, ale nie zakażeniowy, tylko zakaźny, od czasownika zakazić. Ważniejszym czynnikiem, który sprawia, że zakażenie wydaje się groźniejsze od infekcji, jest częstsza obecność tego pierwszego słowa w literaturze medycznej. Występuje ono tam w liczniejszych i bardziej zróżnicowanych konstrukcjach, które – nawet jeśli zbudowane czasem z morfemów rodzimych – brzmią groźnie dla niefachowców, por. zakażenie gronkowcem, paciorkowcem, meningokokami, salmonellą itp.

REFERENCES

Bańko M., Obrazy Google jako źródło informacji lingwistycznej (w:) Na tropach korpusów. W poszukiwaniu optymalnych zbiorów tekstów, red. W. Chlebda. Opole: Uniwersytet Opolski, 2013.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, S. Szober. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1937.

SPP: Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska. Warszawa: PWN, 1973.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

Wielka encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, t. 1–31. Warszawa: PWN, 2001–2005.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

Zieliński K. W., Słownik pochodzenia nazw i określeń medycznych. Bielsko-Biała: α-medica press, 2004.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

24.07.2013

UPDATED

22.12.2014