LOANWORD

strofa

DEFINITION

„powtarzający się w utworze poetyckim kilkuwierszowy układ rytmiczny o określonym rozkładzie rymów" (SJPSz)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Strofa jest jednostką składową wiersza, nadrzędną wobec wersu. „O całościowym charakterze s. (...) decyduje kilka czynników, które zazwyczaj współistnieją w jej obrębie, ale nie muszą występować łącznie i tylko jeden z nich zapewniać może s. wyrazistość budowy. Są to: liczba wersów i ich ukształtowanie rytmiczne, układ rymów, rozczłonkowanie składniowo-intonacyjne, powtórzenia i paralelizmy leksykalne, spójność znaczeniowa" (STL). Ze względu na liczbę wersów rozróżnia się wśród strof dystychy (dwuwiersze), tercety (trójwiersze), tetrastychy (czterowiersze), oktawy (ośmiowiersze) i in. Szczegóły budowy strof są przedmiotem zainteresowania strofiki – działu wersologii, czyli nauki o wierszu.

USAGE

Słowo zwykle kwalifikowane w słownikach językowych jako termin literacki, synonimiczny wobec wyrazu zwrotka. Słownik terminów literackich (STL) poświęca strofie prawie dwie szpalty, następne dwie poszczególnym rodzajom strof, hasła zwrotka nie notuje. W tekstach naukowo-dydaktycznych NKJP w przeliczeniu na milion słów strofa jest przeszło 20-krotnie częstsza od zwrotki (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP). Występuje jednak w różnych tekstach książkowych i prasowych, nie tylko w literaturoznawczych. Ma wydźwięk poważniejszy od zwrotki.

OTHER MEANINGS

„w staropolskiej tragedii: pierwsza część pieśni chóru; w greckiej liryce chóralnej: wstępna część trójdzielnego układu kompozycyjnego" (SJPSz).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z łc. stropha, z gr. strophē ‘obrót, zwrot', o podobnych odpowiednikach w innych językach europejskich. W teatrze greckim strofa to przejście chóru z jednej strony sceny na drugą, a także część pieśni wykonywana podczas tego przejścia (stąd znaczenie etymologiczne, związane z ruchem).

WORD HISTORY

Słowo znane co najmniej od XVII w. (zob. niżej cytat z Zimorowica), nieobecne w SJPLin, pojawia się w SWil z definicją: „1) część hymnu, którą chór śpiewał obchodząc w prawo około ołtarza. 2) = połączenie kilku wierszy w jedną rytmiczną i harmonijną całość, wrótka, zwrótka". W SWar i SJPDor kolejność znaczeń odwrotna, w późniejszych słownikach też lub znaczenie historyczne pomijane. W SJPSz uwzględniono dodatkowo znaczenie: „w staropolskiej tragedii pierwsza część pieśni chóru", tak samo w USJP.

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Wyłącznie terminy literackie: strofa alcejska, strofa ambrozjańska, strofa saficka, strofa otwarta, strofa zamknięta i in.

DERIVATIVES

strofka, stroficzny, strofika

VARIANT

strofa

PRONUNCIATION

[strofa]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, strofy, strofie.

FREQUENCY

Około 4 na milion słów.

COLLOCATIONS

strof|a

pierwsza ~a, druga itd., końcowa, ostatnia, kolejna, następna, poprzednia, początkowe ~y, poszczególne ● piękne ~y, rymowane ● znana ~a

~y napisane przez kogoś, poświęcone czemuś

~y wiersza, pieśni, poezji

wersy ~y

recytować ~y, pisać, układać

dwie ~y, cztery

EXAMPLES

Na głośnotwornej arfie waleczne hetmany,
Nieużyte bojary, hardomyślne grofy
Wychwalał, zawięzując gładkim rymem strofy.
(Szymon Zimorowic, Roksolanki, 1654)

Już kantor, wziąwszy pieśniów folijały
I okulary na nos, miał zaśpiewywać;
A gdy po cichu pierwsze strofy nucił,
Wziął w łeb latarnią tak, aż się wywrócił.
(Ignacy Krasicki, Myszeida, 1775)

I powiem, strofy nie chcąc robić wściekłą,
Że w tej religii, gdzie car – jest i piekło.
(Juliusz Słowacki, Beniowski, 1841)

Justyna wpatrywała się w stary grobowiec i w pamięci jej uparcie powtarzać się zaczęła strofa pieśni, którą niedawno, uniesiona wspomnieniem, wydeklamowała przed nią Marta (...). (Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, 1887)

Tymczasem Zygier odczytał i przetłumaczył na język urzędowy kilka strof wiersza, a potem rozbierał kolejno zdania pod względem gramatycznym i logicznym. (Stefan Żeromski, Syzyfowe prace, 1898)

Ile w trudzie nieustannym
wspólnych zmartwień, wspólnych dążeń?
Ile chlebów rozkrajanych?
Pocałunków? Schodów? Książek?
Ile lat nad strof tworzeniem?
(Konstanty Ildefons Gałczyński, Pieśni, 1953)

Bo więcej waży jedna dobra strofa
Niż ciężar wielu pracowitych stronic.
(Czesław Miłosz, Traktat poetycki, 1957)

Poezja ukazuje się nam zazwyczaj w płaszczu utkanym z różnych miar: sylab, akcentów tonicznych, cezur, strof , pieśni, rapsodów. (Jerzy Stempowski, Szkice literackie, 1988)

(...) sonet (...) wyróżniał się liczbą wersów i pewnymi właściwościami układu strof i rymów (...). (Michał Głowiński, Ekspresja i empatia, 1997)

Kiedy jednak odczytujemy strofę poprzednią i strofę następną, wizja staje się o wiele głębsza i wyższa (...). (Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, 1997)

SYNONYM

zwrotka

PRONUNCIATION

[zwrotka]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, zwrotki, zwrotce.

FREQUENCY

Około 2 na milion słów.

DEFINITION

„powtarzający się w utworze poetyckim kilkuwierszowy układ rytmiczny o określonym rozkładzie rymów" (SJPSz)

OTHER MEANINGS

1. Powracający fragment czyjejś wypowiedzi: „Codziennie odwiedzający go doktór Szuman wcale nie dodawał mu otuchy i już prawie znudził go powtarzaniem jednej i tej samej zwrotki (...)" (Bolesław Prus, Lalka, 1989).

2. Potwierdzenie przyjęcia korespondencji: „Kluczowe znaczenie ma tu tzw. zwrotka, czyli pisemne potwierdzenie odbioru przesyłki" (Andrzej Goszczyński, Pisma z kwitkiem, „Polityka", 2002). W tym znaczeniu potoczne.

USAGE

Słowo z języka ogólnego, nienacechowane, odnoszone zarówno do strof poetyckich, jak i piosenek. Czasem w węższym znaczeniu w opozycji do refrenu.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Słowo pokrewne czasownikom zwrócić, zwracać, etymologiczny odpowiednik strofy. Jego rodzimy kształt nie stwarza dystansu wobec desygnatu, nieobcego doświadczeniom ani zainteresowaniom laika, w przeciwieństwie do „elitarnej" strofy, która implikuje wiedzę specjalistyczną. Pseudodeminutywny sufiks -k- stwarza ponadto wrażenie emocjonalnej bliskości.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, zanotowane w SWil w wariantach zwrótka, zwrotka, z których oba odesłane do podstawowej postaci wrótka, objaśnionej słowami: „pewna liczba wierszy poetyckich (od kilku do kilkunastu), ułożonych w oznaczonym porządku co do rymów i długości wiersza; strofa, z których składa się utwór poetycki". Kwalifikator ret. (retorycznie) w SWil sugeruje mylnie, że w połowie XIX w. użycie tych słów było ograniczone do tekstów specjalistycznych (przeczą temu choćby cytaty z SJPDor). W SWar wariant wrotka oznaczony jako rzadki, w SJPDor jako dawny. Znaczenia zanotowane wyżej w polu OTHER MEANINGS nie zarejestrowane w słownikach.

COLLOCATIONS

zwrotk|a

pierwsza ~a, druga itd., kolejna, następna, ostatnia, dalsze ~i

~ a hymnu, pieśni, piosenki, wiersza

śpiewać (którąś) ~ę

~a brzmi

~ a i refren, refren i ~a

jedna ~a, dwie ~i

EXAMPLES

Ucichły kobzy, ucichły i dudki,
A ledwo skonał dźwięk ostatniej zwrótki,
Gęśl zadzwoniła i śpiewanie dzikie
Zlało się w cichszą i milszą muzykę.
(Seweryn Goszczyński, Sobótka, 1834)

O gdybym kiedy dożył tej pociechy,
Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy,
Żeby wieśniaczki, kręcąc kołowrotki,
Gdy odśpiewają ulubione zwrotki [...]
Gdyby też wzięły na koniec do ręki
Te księgi, proste jako ich piosenki!
(Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, 1834)

Ledwie pieśń pierwsza przebrzmiała chórem ze swymi zwrotkami, dała się słyszeć druga. (Józef Ignacy Kraszewski, Stara baśń, 1876)

[Kochanowski] jako uczeń Horacego miał upodobanie przede wszystkim w zwrotce czterowierszowej, złożonej z wierszy jednej miary. (Stanisław Windakiewicz, Jan Kochanowski, 1947) [za SJPDor]

Piosenka składa się z kilku zwrotek Lennona i środkowej partii McCartneya oraz dwóch kulminacji orkiestry i finałowego rąbnięcia w klawiaturę fortepianu. (Grzegorz Brzozowicz, Filip Łobodziński, Sto płyt, które wstrząsnęły światem. Kronika czasów popkultury, 2000)

Jestem urzędnikiem państwowym, a tylko raz w czasie jakiejś uroczystości słyszałem cały hymn. Z reguły śpiewa się pierwszą zwrotkę i refren – usprawiedliwiał się wicewojewoda. (Dwie zwrotki i cześć pieśni, „Dziennik Polski", 2.05.2008)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Rzadko w tych samych terminach, w których występuje słowo strofa, np. zwrotka saficka (SJPDor).

DERIVATIVES

zwrotkowy

GENERAL DISCUSSION

Obca z pochodzenia strofa jest znana co najmniej od XVII w., upowszechniły ją łacińskie podręczniki poetyki i retoryki; zwrotka jest późniejsza, powstała prawdopodobnie w okresie kształtowania się polskiej terminologii naukowej w okresie oświecenia. U Mickiewicza strofa i zwrotka są niemal równoliczne, SJAM poświadcza je, odpowiednio, 35 i 32 razy. W pracach literaturoznawców mniej więcej do połowy XX w. częsta jest zwrotka, potem przewagę zdobywa strofa, a jej pozycję wzmacnia termin strofika, nie mający odpowiednika w rodzinie wyrazowej zwrotki (por. tom Strofika pod red. M. R. Mayenowej). Dziś strofa jest słowem z wyższego rejestru – książkowym lub fachowym, zwrotka zaś jest słowem neutralnym, używanym zarówno w kontekstach literackich, jak i muzycznych. W piosenkach i wierszach dla dzieci są zwrotki, nie strofy.

Obrazy kolokacyjne ujawniają, że strofa jest przedmiotem oceny estetycznej (piękne strofy) i działań twórczych (pisać, układać strofy), że strofy się recytuje, a zwrotki śpiewa. Tylko w obrazie kolokacyjnym zwrotki występuje refren, co dodatkowo potwierdza jej związek z piosenką.

Obcy kształt strofy, o nieprzejrzystej dla niefachowców etymologii, oponuje z rodzimą formą zwrotki, kojarzonej z innymi wyrazami rodzimymi i mającej pozory zdrobnienia (pseudodeminutywne -k-). Różnica w budowie tych słów harmonizuje z ich różnym nacechowaniem stylistycznym i różną dystrybucją w języku. Obca forma strofy stwarza dystans i jest lepszym nośnikiem treści sugerowanych przez to słowo: książkowości, erudycyjności, fachowości. Znajoma i na pozór zdrobniała forma zwrotki sugeruje natomiast pojęciową i emocjonalną bliskość desygnatu.

REFERENCES

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJAM: Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. 1–11. Wrocław: Ossolineum, 1962–1983.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPSz: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3. Warszawa: PWN, wyd. 1 scalone, 1995 [wyd. 1, PWN, 1978–1981].

STL: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński. Wrocław: Ossolineum, wyd. 4, 2002.

Strofika, red. M. R. Mayenowa. Wrocław: Ossolineum, 1964.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

13.02.2013

UPDATED

8.06.2013