LOANWORD

menstruacja

DEFINITION

WSWO: „krwawienie z dróg rodnych u dojrzałych płciowo kobiet, związane z cyklem płciowym; miesiączka, period";

SWJP: „faza cyklu miesiączkowego zachodzącego u kobiet dojrzałych płciowo do czasu przekwitania, polegająca na wydalaniu krwi i śluzu z macicy wówczas, gdy w trakcie cyklu nie doszło do zapłodnienia; miesiączka, period".

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

W publikacjach medycznych poświęca się uwagę mechanizmom tego procesu i jego zaburzeniom, podczas gdy w pracach historyków i antropologów kultury przedmiotem zainteresowania są społeczne nakazy i zakazy związane z krwawieniem miesięcznym. Na przykład Guy Bechtel (2001: 50–53) przypomina, że według Biblii kobieta w czasie menstruacji jest nieczysta i nie należy się do niej zbliżać (Księga Kapłańska 15, 19 i nn.). Cytuje też św. Izydora, który krew menstruacyjną uważał za toksyczną, i innych autorów, traktujących menstruację jako ucieleśnienie grzechu pierworodnego. Przykłady tabu menstruacyjnego znane są z różnych czasów i kultur. O jego obrazie w literaturze polskiej – zob. Chałupnik (2008).

USAGE

Słowo najczęstsze w tekstach informacyjno-poradnikowych i naukowo-dydaktycznych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP). W USJP opatrzone kwalifikatorem fizjol., co mylnie sugeruje, jakoby było terminem medycznym. W rzeczywistości zakres jego użycia jest szerszy, co więcej – w medycynie częściej używanym słowem jest miesiączka.

Ze względu na społeczne tabu menstruacja ma wiele nazw eufemistycznych. W Słowniku eufemizmów polskich Anny Dąbrowskiej jest ich kilkanaście, zarówno dobrze znanych, por. okres i kobieca przypadłość, jak i rzadziej używanych lub w ogóle współcześnie nie używanych, por. białogłowska rzecz, występująca w Biblii Wujka. Samo słowo menstruacja, jako mniej przejrzyste od miesiączki dla osób nie znających łaciny, też można uważać za eufemizm.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. menstruation i nm. Menstruation lub bezpośrednio z łc. menstrua ‘miesiączka' przez dodanie produktywnego sufiksu -acja; dalej z łc. mensis ‘miesiąc'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, zanotowane w SWil z eufemistyczną definicją: „regularność miesięczna u kobiet, miesiączka". W SWar z ostrzegawczym wykrzyknikiem jako „słowo, którego unikać należy", i polskim synonimem miesiączkowanie; w następnych słownikach już bez oceny negatywnej. Do reformy ortograficznej w 1936 r. pisane trojako: menstruacja, menstruacyja i menstruacya.

Odrębnym hasłem w SWil jest łc. nazwa menstrua. Próbowano ją adaptować dużo wcześniej: w kartotece SJPXVII jest cytat z XVII-wiecznego pamiętnika z dopełniaczem menstruieÿ, co ekscerptor sprowadził do postaci menstru[ac]yja.

DERIVATIVES

menstruacyjny

VARIANT

menstruacja

PRONUNCIATION

[menstruacja]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, menstruacji, menstruacje.

FREQUENCY

Około 0,6 na milion słów.

COLLOCATIONS

menstruacj|a

pierwsza ~a

zaburzenia ~i

mieć ~ę

w czasie ~i, w okresie

EXAMPLES

To tłumaczy wpływ ów dobroczynny [kąpieli morskich], jakiego doznają osoby blednicą dotknięte, albo młode panny z ociągającą się menstruacyą. (E. Miłosz, Mieszaniny lekarskie, „Tygodnik Lekarski", 1866, nr 33)

Nieszczęśliwa z powodu swych rumieńców, które bezwstydnie mówiły o sekretach menstruacji, przymykała oczy i płoniła się jeszcze bardziej pod dotknięciem najobojętniejszego pytania, gdyż każde zawierało tajną aluzję do jej nadwrażliwego panieństwa. (Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, 1933)

Pewnego dnia 1845 r. Bona Martha Brixley zamordowała dwójkę dzieci, którymi się opiekowała. Sąd uznał ją za niepoczytalną z powodu zahamowania menstruacji. (Niewolnicy hormonów, „Wróżka", 1998, nr 7)

Większość kobiet tuż przed menstruacją odczuwa wzmożony popęd spowodowany burzą hormonalną. (Manuela Gretkowska, Silikon, 2000)

Dzięki nim [hormonom płciowym] kształtuje się sylwetka kobieca i męska, u dziewczynek pojawia się menstruacja, a u chłopców – zarost... (Katarzyna Matusewicz, Chemia życia, „Gazeta Krakowska", 4.03.2006)

Kobieta miesiączkująca była uznawana za istotę nieczystą i wszelkie cielesne kontakty z nią były zabronione. Menstruację uważano bowiem za wynik ukąszenia Ewy przez węża. (Marek Karpiński, Najstarszy zawód świata. Historia prostytucji, 2010)

Tymczasem okazuje się, że menstruacja też może być eko. Do wyboru mamy kolorowe, materiałowe podpaski wielorazowego użytku, które po prostu pierzemy. Niektóre wyglądają niesamowicie. (Eko menstruacja, http://nadwojebabkawrozyla.blox.pl, dostęp 27.07.2013)

SYNONYM

miesiączka

PRONUNCIATION

[mjeśonczka]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, miesiączki.

FREQUENCY

Około 2 na milion słów.

DEFINITION

USJP: „krwawienie z dróg rodnych u dojrzałych płciowo kobiet i samic małp człekokształtnych, powtarzające się zwykle w odstępach miesięcznych, związane z cyklem płciowym; menstruacja, period, okres";

ISJP: „Miesiączka to krwawienie z macicy powtarzające się co miesiąc u kobiet, które osiągnęły dojrzałość płciową, a nie weszły jeszcze w wiek przekwitania. U kobiet ciężarnych miesiączka nie występuje".

USAGE

W USJP słowo opatrzone kwalifikatorem fizjol., co mylnie sugeruje, jakoby było terminem medycznym. W medycynie istotnie częściej używane od menstruacji, ale poza tym rozpowszechnione w innych rodzajach tekstów: najczęstsze w informacyjno-poradnikowych, podobnie do menstruacji, ale w przeciwieństwie do niej częste też w internetowych tekstach interaktywnych, co świadczy o tym, że bliskie językowi potocznemu (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od słowa miesiąc, w związku z tym, że cykle miesiączkowe trwają u kobiet mniej więcej 28 dni.

WORD HISTORY

Słowo obecne u Lindego pod hasłem miesiączek, z definicją „upław niewieści" i wskazaniem na źródło z 2. poł. XVIII w. W SWil miesiączka już w rodzaju żeńskim: „perjodycznie odchodząca u niewiast krew z części rodnych".

Ma też Linde miesiące i miesiącznicę w tym samym znaczeniu, z cytatami z XVI i XVII w. W SPXVI są te same formy z przykładami i długą listą wyrażeń synonimicznych, z nich o tym samym rdzeniu trzy: miesięczna biegunka, miesięczna choroba i miesięczna niemoc.

COLLOCATIONS

miesiącz|ka

bolesne ~ki, nieregularne, obfite ● pierwsza ~ka, ostatnia

brak ~ki, wystąpienie, zatrzymanie ● data (spodziewanej) ~ki, dzień, termin ● któregoś dnia ~ki

dostać ~ki, mieć ~kę

w czasie ~ki, w okresie ● ileś dni przed ~ką, ileś dni po ~ce

EXAMPLES

Gdyby okazała się miesiączka, to nie przerywać kuracyi. (Przepis Dra Koppenstaedtera co do zażywania soku cytrynowego, „Tygodnik Lekarski", 2.11.1848)

Mam 49 lat i dotychczas cieszyłam się doskonałym zdrowiem. Ostatnio czuję jednak wyraźne pogorszenie samopoczucia w okresie 8–10 dni poprzedzających miesiączkę. (Rady i porady, „Kobieta i Życie", 1972, nr 20)

Brak miesiączki doprowadzał Iw do rozpaczy. Z wypiekami wsuwała dłoń w majtki i sprawdzała... (Andrzej Zaniewski, Król tanga, 1997)

Już wtedy wiedziałam, że mój cykl nie pasuje do grafiku meetingów i służbowych lunchów. Każda miesiączka to kłopot „trudnych dni". Te dni są trudne tylko wtedy, kiedy próbuje się być mężczyzną. Mężczyzna z okresem to rzeczywiście problem. (Grażyna Plebanek, Pudełko ze szpilkami, 2002)

Wielokrotnie dyskutowano, czy współżycie w czasie miesiączki jest szkodliwe dla zdrowia. (Michalina Wisłocka, Sztuka kochania, 2005)

Naucz się badać sobie piersi – 2–3 dni po miesiączce . Najlepiej powtarzaj samobadanie piersi co miesiąc. (Jolanta Gromadzka-Anzelewicz, Poradnik zdrowia kobiety, „Dziennik Bałtycki", 26.02.2008)

Tamponów nie należy stosować przed pojawieniem się pierwszej miesiączki. Dopiero pierwsza miesiączka jest sygnałem, że ciało jest już wystarczająco rozwinięte, aby można było wprowadzić tampon. (Dobór tamponów, http://www.jnjpoland.pl, dostęp 27.07.2013)

DERIVATIVES

miesiączkowy, miesiączkować

GENERAL DISCUSSION

Ponieważ menstruacja jest słowem dość rzadkim, jej obraz kolokacyjny jest ubogi. Przez porównanie kolokacji badanych słów w zasadzie nic nie można powiedzieć o różnicy funkcjonalnej między nimi. Nie pomaga też porównanie kolokacji pochodnych przymiotników: najczęstsze konteksty obu wyrazów układają się w krótką listę: ból, cykl i krew, ewentualnie krwawienie.

Bardzo podobne są wyniki kwerend w obrazach Google: zarówno obrazy zindeksowane ze słowem menstruacja, jak i obrazy zindeksowane ze słowem miesiączka odzwierciedlają funkcjonowanie tych słów w kulturze masowej. Żadne z nich nie występuje tu przede wszystkim w kontekście medycznym, inaczej niż w parze infekcja – zakażenie, analizowanej w niniejszej witrynie.

Obie nazwy mają to samo źródło – łc. mensis i pol. miesiąc – co sprawia, że także ich znaczenia etymologiczne są identyczne. Czy w takim razie można między nimi wskazać jakieś istotne różnice prócz nierównej frekwencji, dającej większe rozpowszechnienie miesiączce w różnych rodzajach tekstów?

Porównanie profili stylistycznych w NKJP ujawnia, że choć oba słowa występują przede wszystkim w tekstach informacyjno-poradnikowych, to miesiączka, w przeciwieństwie do menstruacji, jest częsta w interaktywnych tekstach internetowych, co dowodzi, że jest bliższa polszczyźnie potocznej. Mówiąc dokładniej: przewaga miesiączki nad menstruacją w tej grupie tekstów jest prawie trzydziestokrotna, czyli znacząco wyższa niż średnio w NKJP. Także w tekstach literackich miesiączka przeważa nad menstruacją w stosunku wyższym niż średnio w korpusie, co jest zgodne z ogólną tendencją do faworyzowania wyrazów rodzimych i dawno przyswojonych w literaturze pięknej.

Kwerendy w domenach popularnych witryn internetowych – np. miesiączka site:gazeta.pl – potwierdziły, że zazwyczaj miesiączka jest słowem częściej spotykanym od menstruacji. W niektórych witrynach jednak ich frekwencja różni się znaczniej bardziej niż w NKJP (np. bravo.pl), a w innych znacznie mniej (np. fakt.pl). Są nawet takie witryny, w których menstruacja przeważa liczbowo (np. kobieta.pl). Obserwacje te nasuwają myśl, że o wyborze mogą decydować po prostu indywidualne upodobania, zgodnie z którymi kształtuje się styl poszczególnych witryn.

Można jednak zauważyć, że publikacjach naukowych przewaga miesiączki nad menstruacją jest niższa niż średnio w NKJP i na stronach WWW. Na przykład na stronach zindeksowanych przez Google Scholar proporcja ich wystąpień wyraża się liczbą ok. 2,5, podczas gdy w NKJP wynosi ok. 4, a na polskich stronach WWW ok. 4,6. Oznacza to, że autorzy publikacji naukowych częściej niż średnio w polskich tekstach sięgają po słowo menstruacja. Wydaje się – choć trudno to wykazać ściśle – że jego frekwencja wzrasta zwłaszcza w tekstach z zakresu socjologii, historii kultury i kulturoznawstwa, w których przedmiotem zainteresowania nie są medyczne aspekty miesiączkowania, ale społeczne postawy wobec tego zjawiska, w szczególności tabu menstruacyjne (nie nazywane tabu miesiączkowym) i jego przezwyciężanie w dzisiejszych czasach.

W sumie relacja między menstruacją a miesiączką jest zgodna z oczekiwaniem: słowo rodzime ma wyższą frekwencję we wszystkich rodzajach tekstów, jego przewaga nad wyrazem obcym rośnie w języku potocznym i w tekstach literackich, a maleje w języku nauki. Wyrazy synchronicznie obce – czyli takie, których obcość jest rozpoznawalna – zazwyczaj wydają się poważniejsze od swoich rodzimych synonimów, „mądrzejsze", a przez to stosowniejsze w pracach naukowych. Ponieważ przedmiotem tych prac są też obiekty lub zjawiska poważne, „mądre" i dla większości z nas obce (tzn. nieznane albo opisywane w nieznany nam sposób), preferencję dla wyrazów obcych w publikacjach naukowych wolno uważać za przykład działania ikoniczności w języku.

REFERENCES

Bechtel G., Cztery kobiety Boga. Ladacznica, czarownica, święta, głupia gęś. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2001.

Chałupnik A., Tampon: „z pewną taką nieśmiałością..." (w:) Obyczaje polskie. Wiek XX w krótkich hasłach, red. M. Szpakowska. Warszawa: W.A.B., 2008, s. 365–373.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, A. Dąbrowska. Warszawa: PWN, 1998.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

31.07.2013