LOANWORD

puls

DEFINITION

1. „rytmiczne ruchy sprężystej ściany tętnicy wywołane nagłymi zmianami ciśnienia krwi, będące skutkiem skurczów i rozkurczów komór serca; tętno", 2: „miejsce na ciele (np. na przegubie ręki), w którym łatwo wyczuć ruchy ścian tętnic" (USJP);

1. „rytmiczne drgania wyczuwalne w niektórych miejscach na ciele, spowodowane pulsowaniem krwi w tętnicach; tętno", 2. „miejsce na ciele (zwykle przegub ręki), w którym łatwo wyczuć te drgania" (WSWO).

Ze względu na bliskość tych znaczeń rozpatrujemy je tutaj łącznie.

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

„Tętno (puls) to rytmiczne rozciąganie naczyń krwionośnych, wywołane nagłymi zmianami ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór. (...) Tętno można wyczuć w wielu miejscach, ale najczęściej w nadgarstku, na tętnicy promieniowej. (...) U dorosłego w spoczynku tętno waha się pomiędzy 60 a 100 uderzeniami na minutę" (Medycyna od A do Z). Badanie tętna ma duże znaczenie diagnostyczne.

USAGE

W USJP słowo opatrzone kwalifikatorem med. („medycyna, medyczny"), co – ze względu na zasady użycia kwalifikatorów w tym słowniku – oznacza raczej kwalifikację tematyczną niż stylistyczną. W NKJP najczęstsze w beletrystyce i publicystyce, rzadkie w tekstach informacyjno-poradnikowych i naukowo-dydaktycznych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

„Rytm i tempo czegoś, np. życia lub pracy" (WSWO).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z łc. pulsus ‘uderzenie', wspomagane może przez fr. pouls.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SStp, zanotowane w SPXVI wraz z pochodnym przymiotnikiem pulsowy, który później wyszedł z użycia.

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Trzymać rękę na pulsie ‘śledzić rozwój wypadków, aby orientować się w czymś'. W USJP też puls komuś wali i puls bije, wali (jak) młotem, jak młot, których status jednak inny (są to raczej kolokacje niż idiomy).

DERIVATIVES

Pulsować (jeśli nie bezpośrednio od łc. pulsare ‘uderzać'). Nie pulsacja (od której pulsacyjny), gdyż ta z fr. pulsation, co od łc. pulsatio.

VARIANT

puls

PRONUNCIATION

[puls]

GRAMMAR

Rzeczownik męski rzeczowy, pulsu, pulsie, pulsy.

FREQUENCY

Około 9 na milion słów (w tym użycia przenośne, wskazane w rubryce OTHER MEANINGS, frazeologizmy i nazwy własne – razem jedna trzecia wystąpień słowa w NKJP).

COLLOCATIONS

puls

przyspieszony ~, słaby, szybki

~ chorego

bicie ~u, uderzenie ● badanie ~u, brak ~u

mierzyć ~, sprawdzić, wyczuć, zbadać, szukać ~u

~ bije (mocno, wolno itp.)

~ i temperatura

EXAMPLES

Panie, a jakoż się macie? A dobrzeż mię jeszcze znacie? Wierę wam słabo puls bije (...). (Mikołaj Rej, Zwierciadło, 1568)

(...) prosiłem, żeby przyprowadzono doktora (...). Przyszedł człowiek letni, w wielkiej peruce, w wielkim kapeluszu, w wielkim płaszczu, z wielkimi na nosie okularami, wziął mnie za rękę, próbował pulsu (...). (Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, 1776)

Puls w okresie ziębienia normalny, z rozpoczęciem gorączki drobny, u starszych do 120, u młodych do 140 uderzeń na minutę dochodzący (...). (Kobylański, O chorobie w mieście Kole, „Tygodnik Lekarski", 1865, nr 13)

Na sędzinę spojrzała, za puls ją wzięła, uśmiechnęła się do niej, słów kilka pocieszenia przemówiła i, do przedpokoju wyszedłszy, z wyrazami następującymi do ekonoma się zwróciła: – Niech pan jak najprędzej do Berdyczowa po lekarza pośle. (Teodor Tomasz Jeż, Nad rzekami Babilonu, 1888)

Rozłucki sam uczuł w całym ciele gorąco, bicie gwałtowne pulsów i niesłychany a wciąż wzmagający się ból głowy. (Stefan Żeromski, Uroda życia, 1912)

– Pani ma gorączkę powiedziałem. – Ile? – Trzydzieści osiem i pięć.
Zbadałem puls. Tętno było przyśpieszone (...).
(Michał Choromański, Zazdrość i medycyna, 1933)

Dotarliśmy na skraj lasu i zastygli w nieruchomym, bezszelestnym oczekiwaniu. Puls bił mi w skroniach. (Sławomir Mrożek, Upadek orlego gniazda, w: Opowiadania 1960-1965, 1965)

Puls ledwo wyczuwalny! Nitkowaty! (Jerzy Broszkiewicz, Doktor Twardowski, 1977)

Ujął rękę profesora i starał się znaleźć puls, ale nie udało mu się. (Joanna Rudniańska, Miejsca, 1999)

Lekarz przyjrzał się choremu, zmierzył puls, przystawił stetoskop do jego piersi, po czym ocenił szwy. (Mariusz Sieniewicz, Czwarte niebo, 2003)

SYNONYM

tętno

PRONUNCIATION

[tentno]

GRAMMAR

Rzeczownik nijaki, tętna, tętnie, tętna.

FREQUENCY

Około 3 na milion słów (w tym kilkanaście procent to użycia przenośne, wskazane w rubryce OTHER MEANINGS).

DEFINITION

„rytmiczne unoszenie się i opadanie sprężystych ścian tętnic (wyczuwalne palcami przy badaniu), spowodowane przez wyrzucanie krwi do tętnic w czasie skurczu komór serca, bicie, rytm serca, pulsowanie krwi wyczuwalne w tętnicach; puls" (USJP);

„rytmiczne drgania wyczuwalne w niektórych miejscach na ciele, spowodowane przepływem krwi w tętnicach" (ISJP).

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

„Obecność tętna była odnotowywana w najdawniejszych dokumentach wiedzy medycznej i interpretowana jako objaw życia. Jednak ocenę cech tętna dla celów medycznych rozpoczął dopiero gr. lekarz Praksagoras (IV w. p.n.e.), który powiązał obecność tętna (...) z akcją serca oraz odróżnił tętnice od żył, wskazując przy tym, że tętno występuje w tętnicach" (Zieliński 2004: 472).

USAGE

W USJP słowo opatrzone kwalifikatorem med., co – ze względu na zasady użycia kwalifikatorów w tym słowniku – oznacza raczej kwalifikację tematyczną niż stylistyczną. W NKJP najczęstsze w tekstach literackich i naukowo-dydaktycznych, rzadsze w informacyjno-poradnikowych i publicystycznych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

„Tętnem czegoś, np. życia lub pracy, nazywamy rytm i tempo tego" (ISJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od tętnić, z psł. *tǫtъnati, czasownika o pochodzeniu dźwiękonaśladowczym (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo zanotowane w SJPLin z przykładem: „Po tętnie dochodzą choroby" i wskazaniem na Młot na czarownice Stanisława Ząbkowica (1614) jako źródło. W rzeczywistości jednak tekst oryginalny nie daje powodu do takiej interpretacji, o żadnej chorobie w nim nie ma mowy, por. „(...) szatan myśli serdecznych wiedzieć nie może (...), ale po tętnie albo znakach ich dochodzi (...)". Prawdopodobnie Linde mylnie zinterpretował słowa po tętnie, a chorobę dodał, aby lepiej zilustrować znaczenie znane mu skądinąd. Według dr Patrycji Potoniec (korespondencja prywatna) słowa po tętnie tworzyły w XVI i XVII w. związek frazeologiczny o znaczeniu ‘po zewnętrznych objawach' i motywacji związanej z tętentem koni lub turkotem wozu, por. dawne tęten ‘tętent'. W każdym razie brak wiarygodnych cytatów na tętno w kartotece SXPVI i kartotece SJPXVII, a także brak takiego hasła w Thesaurusie Knapiusza i Nowym Dykcjonarzu Troca. W Polskiej terminologii lekarskiej do roku 1838 Felicji Wysockiej najwcześniejsze cytaty na tętno pochodzą z początku XIX w., przy czym zdaniem autorki dzisiejsze znaczenie jest wtórne, a punktem wyjścia było znaczenie anatomiczne – tętno jako synonimem tętnicy – które w XIX w. wyszło z użycia (s. 67). Por. przykład użycia słowa w tym dawnym znaczeniu: „Czym są usta pałające,/ Czym są tętna krwią bijące" (Narcyza Żmichowska, Poganka, 1846).

COLLOCATIONS

tętn|o

przyspieszone ~o, słabe, szybkie, wyczuwalne

~o krwi, płodu, serca

brak ~a, uderzenia, zwolnienie ● częstotliwość ~a, częstość, wartości ● badanie ~a, pomiar

badać ~o, kontrolować, mierzyć, sprawdzić, wyczuć

coś przyspiesza ~o

~o bije, przyspiesza, słabnie, zanika

~o i ciśnienie, ~o i oddech, oddech i ~o

EXAMPLES

Gdyby mi teraz w serca mego tętnie
Nie brzmiała inna struna. (...)
(Juliusz Słowacki, Beniowski, 1841)

Wieczorami bole głowy, i w innych częściach, trwają po dawnemu. Język suchy, tętno podniesione. (Mińkiewicz, Spostrzeżenia chirurgiczne, „Tygodnik Lekarski", 1857, nr 30)

Serca biły przyśpieszonym tętnem, a nogi drżały. (Stefan Żeromski, Popioły, 1904)

Od razu po nitkowatym, zanikającym tętnie poznał zwiększający się upływ krwi (...). (Michał Choromański, Zazdrość i medycyna, 1933)

Podstawowa pomoc to sztuczne oddychanie i pośredni masaż serca w przypadku zatrzymania krążenia (brak oddychania, brak tętna i całkowity bezwład). (Stanisław Godlewski, Vademecum myśliwego, 1955)

Ojciec trwał bez ruchu. Nie widać było drgania tętna na brzegu szyi i plecy nie podnosiły się od oddechu. (Tadeusz Konwicki, Bohiń, 1987)

Kiedy wstałem, moje tętno waliło jak młotem, a nogi uginały się pode mną jak po całonocnej wódce. (Henryk Grynberg, Życie ideologiczne, osobiste, codzienne i artystyczne, 1998)

W czwartek Jadzia miała atak, ledwie przeżyła. Już zanikało tętno, gdy przyjechało pogotowie. (Iwona Kamieńska, Krzyż choroby, „Gazeta Krakowska", 26.06.2004)

Kofeina nie tylko przyspiesza tętno, ale również podwyższa w organizmie poziom katecholaminy, czyli hormonu stresu. (Dieta, „Głos Wielkopolski", 12.01.2005)

GENERAL DISCUSSION

Puls jest obecny w polszczyźnie od XVI w., tętno prawdopodobnie dopiero od początku XIX w. Dziś tętno w medycynie jest terminem podstawowym (puls encyklopedie i słowniki medyczne odsyłają do tętna), co zgodne z ogólną preferencją dla terminów rodzimych w polskich publikacjach medycznych, por. inne hasła w niniejszej witrynie: infekcja – zakażenie, menstruacja – miesiączka, stagnacja – zastój, stymulować – pobudzać, symptom – objaw. W domenie zdrowie.gazeta.pl frekwencja pulsu jest nieznacznie wyższa niż tętna, ale ponieważ w całym NKJP przewaga pulsu nad tętnem wynosi od dwóch do trzech razy (w zależności od tego, czy uwzględni się użycia przenośne i nazwy własne), więc nawet w popularnych publikacjach medycznych, jak widać, tętno zyskuje na znaczeniu w porównaniu z pulsem.

Godne uwagi, że w NKJP tak puls, jak i tętno najczęściej występują w beletrystyce. Przyspieszony puls, podobnie jak gorączka, to dla laików łatwo uchwytny objaw choroby, a puls w ogóle to objaw życia, toteż na stronach powieści częsty jest obraz lekarza lub innej osoby biorącej za puls chorego lub np. poszkodowanego w wypadku.

Puls przeważa nad tętnem w publicystyce, a ustępuje mu w tekstach naukowo-dydaktycznych, zwłaszcza w fachowych publikacjach medycznych. Ogółem w NKJP puls jest wyrazem znacząco częstszym i liczne szczegóły wskazują, że jego pozycja w polszczyźnie ogólnej, nieprofesjonalnej jest silniejsza.

Po pierwsze, przewaga liczebna pulsu nad tętnem dotyczy zarówno znaczeń podstawowych, jak znaczenia przenośnego, np. puls życia, puls miasta, puls wydarzeń. Po drugie, znaczenie przenośne ma większy udział w ogólnej liczbie użyć słowa puls niż w ogólnej liczbie użyć słowa tętno. Po trzecie, puls jest bardziej widoczny w nazwach własnych, por. Telewizja Puls, portal Puls Biznesu, a także tytuły periodyków, książek i filmów (w internetowym katalogu Biblioteki Narodowej jest ponad 200 tytułów zaczynających się od słowa puls i tylko 10 ze słowem tętno na początku). Po czwarte, aktywność słowotwórcza obu wyrazów jest słaba, ale puls nawet pod tym względem ma przewagę, por. pulsować (nieporównywalne z tętnić, gdyż to ostatnie jest samo podstawą tętna). Po piąte, puls jest bardziej aktywny frazeologicznie, por. zwłaszcza trzymać rękę na pulsie. Po szóste, puls prócz znaczenia czynnościowego ma powiązane z nim metonimicznie znaczenie miejscowe, por. wziąć chorego za puls, nie wyrażane współcześnie za pomocą słowa tętno.

Najkrócej można powiedzieć więc, że tętno – ogólnie rzadsze – ciąży ku fachowej terminologii medycznej, puls natomiast ze względu na swoją frekwencję, dystrybucję stylistyczną i relacje systemowe jest silniejszy w języku ogólnym.

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

Katalogi Biblioteki Narodowej, http://alpha.bn.org.pl/.

Korpus Języka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN: http://korpus.pwn.pl/.

Medycyna od A do Z. Warszawa: Muza SA, 1997.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

Wysocka F., Polska terminologia lekarska do roku 1838, t. II. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, 1994.

Zieliński K. W., Słownik pochodzenia nazw i określeń medycznych. Bielsko-Biała: α-medica press, 2004.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

8.01.2014

UPDATED

12.04.2014