LOANWORD

dewastować

DEFINITION

SJPDor: „pustoszyć, niszczyć";

SWJP: „powodować bezwzględne niszczenie, pustoszenie jakiegoś obszaru, niszczyć dobra na tym terenie";

USJP: „niszczyć jakieś przedmioty, pustoszyć, rujnować jakiś teren, jakieś środowisko";

WSWO: „niszczyć coś, np. budynek lub środowisko naturalne";

ISJP: „Jeśli ktoś dewastuje coś, np. jakieś przedmioty, teren lub środowisko, to umyślnie lub bezmyślnie to niszczy".

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W rzeczywistości raczej publicystyczne: kilkakrotnie częstsze w prasie niż w książkach, znacznie częstsze w publicystyce niż w beletrystyce, nieobecne w tekstach konwersacyjnych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. dévaster, a pośrednio od łc. devastare ‘pustoszyć', co z łc. vastus ‘pusty, spustoszony, wyludniony'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWil (jest tam tylko dewastacja), pojawia się w SWar, razem z pochodnym dewastatorem. Nabytek polszczyzny 2. poł. XIX w.

DERIVATIVES

dewastator, dewastatorski, zdewastować; nie dewastacja, która jest niezależnym zapożyczeniem z fr. dévastation.

VARIANT

dewastować

PRONUNCIATION

[dewastować]

GRAMMAR

Czasownik niedokonany, dewastuje. Składnia: dewastować – co.

FREQUENCY

Około 2 na milion słów.

COLLOCATIONS

dewast|ować

lokatorzy ~ują coś, wandale

~ować budynki, cmentarze, klatki (schodowe), lokal, ławki, mienie, mieszkanie, przystanki • ~ować otoczenie, przyrodę, środowisko

systematycznie ~ować, ~ować latami, od lat

niszczyć i ~ować

~ujące skutki czegoś

EXAMPLES

Podajemy przykłady dla dewastować i zdewastować. Łatwiej o te drugie, bo czasownik dokonany jest częstszy.

(...) starajmy się przedewszystkim, aby majątków nie dewastować, a nie będziemy w konieczności ich parcelowania. (Czy parcelować?, „Gazeta Warszawska", 6.04.1893)

Wprost dewastuje się szkoły, wybierając z nich w ciągu roku szkolnego najlepsze siły nauczycielskie, by potem nasyłać im tych samych ludzi w charakterze nieudolnych inspektorów. (Szkoły prywatne i państwowe, „Głos", 22.04.1918)

Przez nieumiejętne bowiem zbieranie [grzybów] dewastuje się tereny leśne. (Eksploatacja grzybów, „Codzienna Gazeta Handlowa", 19.07.1938)

Bezbronne, przechodzące z rąk do rąk ziemie polskie dewastowane były przez okupantów tym bardziej świadomie, im mniej mogli oni wyrachować na zatrzymanie tych ziem po zakończeniu wojny. (Stefan Kieniewicz, Historia Polski 1795–1918, 1968)

Gleby leżące w pobliżu aglomeracji są często zdewastowane zanieczyszczeniami przemysłowymi. (Przestrzenna struktura gospodarki narodowej, „Problemy", 1971, nr 7)

(...) potrzeby Działu Starych Druków, całkowicie zdewastowanego w czasie i po powstaniu warszawskim, były ogromne (...). (Z żałobnej karty. Anna Kotarska (1910–1980), „Przegląd Biblioteczny", 1981, nr 2)

(...) ani ochroniarze, ani policja nie reagowała, gdy kibole dewastowali trybuny. (Bezkarni kibole, „Trybuna Śląska", 24.10.2003)

SYNONYM

niszczyć

PRONUNCIATION

[niszczyć]

GRAMMAR

Czasownik niedokonany, niszczy. Składnia: niszczyć – co.

FREQUENCY

Około 44 na milion słów.

DEFINITION

W USJP w czterech znaczeniach: 1. „powodować duże straty materialne, doprowadzać do ruiny; burzyć, pustoszyć" (np. niszczyć chwasty, dzieła sztuki); 2. „powodować zużywanie się, psucie się, czynić niezdatnym do użytku; uszkadzać, zużywać" (np. niszczyć ubranie); 3. powodować utratę zdrowia; wycieńczać, osłabiać (np. Wysoka gorączka niszczyła organizm); 4. pozbawiać kogoś czegoś, powodować, że ktoś coś traci" (np. niszczyć czyjś spokój).

ISJP wyróżnia pięć znaczeń, z których cztery pierwsze odpowiadają z grubsza znaczeniom USJP, a piąte zilustrowano przykładem: „Pięć lat tam pracowałam i przez pięć lat szef mnie niszczył" (w USJP ilustrowałby on pewnie znaczenie 3).

USAGE

Według USJP zn. 4 książkowe. Funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP, nie rozróżniając znaczeń, pokazuje, że słowo ma wyrównaną frekwencję w wielu różnych rodzajach tekstu. Świadczy to o tym, że jest niezbędne we wszystkich rodzajach komunikacji.

Ze względu na bliskość znaczeń rozpatrujemy je tutaj łącznie.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od psł. *niščiti ‘doprowadzać do nędzy, do upadku', co z psł. przymiotnika *niščь ‘biedny, nędzny' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo obecne już w SStp, bogato reprezentowane w SPXVI, który uwzględnia też wyrazy pokrewne: niszczeć, niszczyciel (osoba), niszczyć się. Od początku w użyciach konkretnych i abstrakcyjnych, z dopełnieniem nieżywotnym lub żywotnym, w tym osobowym.

COLLOCATIONS

niszcz|yć

chuligani ~ą coś, sprawcy wandale • szkodniki ~ą coś, zwierzęta • choroba ~y coś, ogień, pożar, susza, woda, wojna • alkohol ~y coś, antybiotyki ~ą coś

~yć dobytek, mienie • ~yć budynki, cerkwie, cmentarze, dobra kulturalne, domy, drzwi, elewację, groby, kosze (na śmieci), kościoły, książki, ławki, meble, mury, plakaty (wyborcze), pomniki, przystanki, sklepy, sprzęt, ściany, świątynie, tablice (informacyjne), wiaty (przystankowe), zabytki, znaki (drogowe), jakieś obiekty, przedmioty, urządzenia • ~yć miasto, wsie • ~yć akta, dane, dokumentację, dokumenty, dowody, materiały, ślady • ~yć broń, chwasty • ~yć drzewa, gniazda (ptaków), grzyby, przyrodę, roślinność, rośliny, siedliska (zwierząt), środowisko, trawniki, zieleń, ziemię • ~yć cywilizację, gospodarkę, kraj, kulturę, miejsca pracy, naród, państwo, Polskę, świat, tradycję • ~yć czyjś autorytet, dorobek, wizerunek, czyjeś dzieło, uczucie • ~yć konkurencję, przeciwników (politycznych) • ~yć resztki czegoś, wszystko • ~yć zło

coś ~y bakterie, drobnoustroje, wirusa • coś ~y ciało, komórki, mózg, organizm, skórę, system (immunologiczny), szkliwo, tkankę, układ (nerwowy), wątrobę, włosy • coś ~y czyjąś psychikę, nerwy, zdrowie, życie • coś ~y gleby, lasy, plantacje, plony, pola, uprawy, zasiewy, warstwę ozonową • coś ~y chodniki, drogi, maszyny, nawierzchnię, samochody • coś ~y człowieka, małżeństwo, relacje (międzyludzkie), rodzinę, społeczeństwo, więzi (międzyludzkie), zaufanie, związki (międzyludzkie) • coś ~y demokrację, państwo, wolność

bezlitośnie ~yć, bezwzględnie • bezpowrotnie ~yć, całkowicie, doszczętnie, nieodwracalnie, skutecznie, szybko • ~yć bezmyślnie, celowo, świadomie, z premedytacją • ~yć systematycznie, kilkakrotnie, wielokrotnie, ciągle ~yć, często, notorycznie • bezkarnie ~yć

~yć kogoś psychicznie

~yć i kraść, ~yć i palić, ~yć i zabijać • palić i ~yć, plądrować i ~yć, tworzyć i ~yć, zabijać i ~yć

~ący wpływ, żywioł, ~ąca działalność, ~ące działanie czegoś, ~ące najazdy (tatarskie), skutki • siła ~ąca, zło ~ące coś, czynniki ~ące, substancje, środki, toksyny

~enie celów (naziemnych), czołgów, wroga

akcja ~enia czegoś, mechanizm, metoda, narzędzie, polityka, proces, sposób

przystąpić do ~enia czegoś, coś prowadzi do ~enia czegoś

EXAMPLES

(...) jak dawno zaczęto już tu bez ładu lasy niszczyć, gdy się Jan Kochanowski na to w Satyrze uskarżał (...). (Józef Ignacy Kraszewski, Wspomnienia z Wołynia, Polesia i Litwy, 1840)

Budowski uważał żonę chwilami za rodzaj upiora, który niszczył go materialnie. (Gabriela Zapolska, Kaśka Kariatyda, 1888)

A ileż miłości braterskiej objawił, gdy w rozmowie z Żanetą wspomniał o Konstantym i troszczył się o jego zdrowie, które niszczy, marnuje, trawi, podczas kiedy powinien zażywać rzetelnie zapracowanych wczasów. (Wacław Gąsiorowski, Księżna Łowicka, 1908)

Wszystkie te narody srodze cierpią z powodu polityki rusyfikacyjnej, ta bowiem łamie i niszczy cały ich dobytek kulturalny; wszystkie też uważają rząd rosyjski za obcy, gwałtem sobie narzucony (...). (Władysław Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski w Tokio, „Pion", 1934, nr 2)

Ogólnie borsuk jest zwierzęciem pożytecznym dla gospodarki leśnej, ale tam, gdzie występuje bażant, jarząbek, cietrzew lub głuszec, wyrządza duże szkody, niszcząc gniazda tych ptaków. (Stanisław Godlewski, Vademecum myśliwego, 1955)

(...) ślady popełnianych zbrodni były skrupulatnie zacierane, a wszelkie dokumenty niszczone i ukrywane. (Anna Pawełczyńska, Wartości a przemoc. Zarys socjologicznej problematyki Oświęcimia, 1973)

Poza tym produkty spalania wcale nie użyźniają gleby, jak potocznie się sądzi, natomiast ogień niszczy pożyteczną mikrofaunę i próchniczą warstwę ziemi. (Nie wypalajcie traw!, „Express Ilustrowany", 24.03.2003)

Najczęściej dochodzi tam do kradzieży rowerów, czasem samochodów, zdarzają się włamania do piwnic, wybryki chuligańskie, niszczenie mienia. (Poznaj swojego dzielnicowego, „Nowiny Raciborskie", 2006, nr 20)

DERIVATIVES

niszczyciel (osoba lub okręt), niszczycielka (osoba), niszczycielski, niszczycielsko, niszczycielstwo, niszczarka (maszyna), zniszczyć, podniszczyć, wyniszczyć i in.

GENERAL DISCUSSION

Odziedziczone po czasach prasłowiańskich niszczyć ma szeroki zakres użycia: sprawca niszczenia może być osobowy lub nie, obiekt może być materialny lub abstrakcyjny. Dewastować, zapożyczone w 2. poł. XIX w., ma w zasadzie osobowego sprawcę i materialny przedmiot. W prasie z końca XIX w. są liczne wzmianki o dewastowaniu majątków ziemskich, czasem celowym, dokonywanym przez bankrutujących właścicieli, którzy w ten sposób starali się uratować z nich to, co mogli. Od początku jednak zdarzały się użycia przenośne, por. drugi z cytatów wyżej, w którym mowa o dewastowaniu szkół nie jako budynków, lecz jako instytucji.

Według intuicyjnej oceny dewastować brzmi dobitniej niż niszczyć. Pośrednio można wyczytać to nawet z definicji słownikowych, por. „bezwzględne niszczenie" w SWJP, „umyślnie lub bezmyślnie" w ISJP, a także ekspresywne synonimy pustoszyć i rujnować w USJP (pierwszy ma uzasadnienie etymologiczne, ale współcześnie może służyć tylko hiperbolizacji, podobnie jak drugi).

Pod tym względem para dewastować – niszczyć przypomina parę drastyczny – rażący, opisaną w innym artykule w niniejszej witrynie. Wrażenie większej dobitności pierwszego członu może w obu wypadkach wynikać z mylnego rzutowania trudności w percepcji i przetwarzaniu wyrazu obcego na jego desygnat (por. dyskusję w artykule drastyczny, rażący).

Ekspresja związana z użyciem słowo dewastować jest szczególnie silna, gdy wykracza ono poza typowy dla siebie obszar użycia i odnosi się do obiektów niematerialnych lub organizmów żywych, por.: „Odbita szajba Jadzi wróciłaby wtedy na ludzkich językach jak bumerang, dewastując karierę zawodową i towarzyską Stefana" (Joanna Bator, Piaskowa Góra, 2009) lub „Z kolei niszczenie ludzkiej płodności bywa nazywane «zdrowiem reprodukcyjnym», a dewastujące organizm kobiety środki hormonalne, stosowane w celach antykoncepcyjnych, bywają nazywane «lekami» (Manipulacje językowe, „Wychowawca", 2004, nr 137). Warto zwrócić uwagę na współdziałanie różnych środków językowych zwiększające ekspresję wypowiedzi: w pierwszym przykładzie użyciu czasownika dewastować towarzyszy kolokwializacja i obrazowa frazeologia (w tym porównanie, które, jak zawsze, służy efektom hiperbolicznym), w drugim – perswazyjność i wyraźny ton polemiczny.

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego. W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861. [tak]

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

19.07.2013

UPDATED

8.02.2014