LOANWORD

autonomiczny

DEFINITION

Definicje słownikowe sugerują wieloznaczność tego wyrazu, co jest wątpliwe. Jego „znaczenia" wyodrębniane są ze względu na kontekst, mianowicie państwowo-prawny, ogólny i filozoficzny, podczas gdy w każdym wypadku chodzi o niezależność od pewnego rodzaju zewnętrznych ograniczeń. Pytanie brzmi oczywiście, czym różnią się słowa autonomiczny i niezależny.

USAGE

Słowo nacechowane obcością, w słownikach kwalifikowane zwykle jako książkowe, a w niektórych kontekstach jako prawnicze lub filozoficzne. Profile NKJP potwierdzają, że jest autonomiczny to słowo z języka pisanego, mniej więcej równie częste w prasie i w książkach, najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych (czyli w podręcznikach). Źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od autonomia, co z gr. autonomia ‘samorząd', z gr. autonomos ‘mający własne prawa', co złożeniem słowa autos ‘sam' i nomos ‘prawo'.

WORD HISTORY

Autonomia obecna w SWil (1861), ale pochodny przymiotnik poświadczony dopiero w SWar (t. 1, 1900) z przykładem: „Władze autonomiczne". Do sfery polityczno-prawnej odsyła też przykład w haśle autonomicznie w SWar oraz definicje w słownikach międzywojennych. Użycia takie jak autonomia sztuki są prawdopodobnie wynikiem późniejszej metaforyzacji słowa.

MULTI-WORD EXPRESSIONS

autonomiczny układ nerwowy

DERIVATIVES

autonomicznie, autonomiczność

VARIANT

autonomiczny

PRONUNCIATION

[ałtonomiczny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm autonomiczni. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 6 na milion słów.

COLLOCATIONS

autonomiczn|y

~y charakter czegoś, system, ~a część czegoś, dziedzina, struktura, ~e funkcje ● ~y podmiot, ~a istota, jednostka ● ~y wybór, ~a decyzja, polityka, ~e działanie ● ~y rząd, ~e władze ● ~a sekcja (boksu, kolarstwa, żużlowa itp.), ~organizacje

obszar ~y, obwód, okręg, region, prowincja ~a, republika, wspólnota, terytorium ~e ● rząd ~y, instytucja ~a, szkoła, uczelnia, władze ~e ● byt ~y, status, twór, wartość ~a ● w sposób ~y

bardziej ~y, całkowicie, w pełni, w pewnej (dużej, znacznej) mierze, względnie, zupełnie

coś jest ~e

samodzielny, ~y, własny, ~y

EXAMPLES

Komisarz Rządu Narodowego zmuszony był interweniować i otrzymał odpowiedź, że mu nic do tego, bo Galicja ma swoją autonomię, a autonomiczne komisje lepiej są obznajomione ze stosunkami miejscowymi niż centralistyczne władze warszawskie. (Jan Lam, Koroniarz w Galicji, 1863)

Bierne dusze (...) spodziewają się, że przewrót w Rosji zdejmie z nas cały ucisk i przyniesie skończony ustrój autonomiczny, poza którym nic im do życzenia nie pozostanie (...). (Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, 1902)

„Życie duchowe" wedle pojęcia neoidealistów nie jest tylko zlepkiem życia psychicznego poszczególnych jednostek, lecz ma byt samoistny, autonomiczny. („Pamiętnik Literacki", 1923, nr 20)

Tymi stwierdzeniami odchyla się od koncepcji Kanta, według której wartości istnieją jakby same w sobie, tworząc rzeczywistość autonomiczną. („Ateneum Kapłańskie", 1947, nr 251)

Król chciał mieć korpus dwudziestotysięczny, całkowicie autonomiczny, poddany jego osobistej komendzie. Katarzyna godziła się na korpus dwunastotysięczny, złożony z samej kawalerii (...). (Kazimierz Brandys, Nieznany książę Poniatowski, 1960)

W XV w. rozwinęły się systematyczne studia nad kulturą grecką i rzymską jako odrębna dyscyplina, już autonomiczna i niezależna od teologii. (Jerzy Ziomek, Renesans, 1973)

(...) był to rok bardzo znaczący dla Kosowa (a w szczególności dla kosowskich Albańczyków), bo związany z nadaniem temu regionowi statusu okręgu autonomicznego przez nową konstytucję jugosłowiańską. (Jolanta Mindak, Kosowo serbskie, Kosowo albańskie, Kosowo moje, „Gazeta Wyborcza", 24.04.1999)

SYNONYM

niezależny

PRONUNCIATION

[niezależny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm niezależni. Stopniowalny opisowo. Składnia: niezależny – od czego.

FREQUENCY

Około 110 na milion słów.

DEFINITION

Według leksykografów słowo wieloznaczne, co tak samo jak w wypadku przymiotnika autonomiczny wynika z zasugerowania się kontekstem. Mimo zewnętrznych różnic – np. niezależne państwa, niezależna opinia, niezależne od siebie procesy, niezależny krytyk, kandydat niezależny (przykłady z USJP) – znaczenie jest wspólne, można je wyrazić słowami ‘wolny od ograniczeń', przy czym rodzaj ograniczeń wynika z kontekstu. Ze względu na znaczne zróżnicowanie kontekstów wyodrębnianie różnych znaczeń – czy raczej typów użyć – w słownikach ma oczywiście uzasadnienie praktyczne.

USAGE

Słowo neutralne stylistycznie, ale podobnie jak autonomiczny najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych i ogólnie – w języku pisanym. Źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od zależny lub bezpośrednio od zależeć, dalej od leżeć, co z psł. *legti (którego kontynuantem pol. lec).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SPVI (w indeksie haseł brak też wyrazów na zależ-). Tak samo nieobecne w kartotece SJPXVII, gdzie jest jednak niezależnie (jedna kartka) i liczne przykłady na zależeć w dawnym znaczeniu ‘polegać na czymś', np. „Ale gospodarstwo na roztropności i sprawiedliwości zależy" (S. Petrycy, Ekonomika, 1618). W Nowym dykcjonarzu Troca słowa zależny i niezależny nadal nieobecne i nadal zależeć w starej składni, choć znaczenie bliskie dzisiejszemu (np. „Szczęście moje na twojej zależało woli"). Tak samo w SJPLin, dopiero w SWil (1861) pojawia się zależny, a w SWar (t. 3, 1904) niezależny, oba co najmniej o kilkadziesiąt lat spóźnione.

COLLOCATIONS

niezależn|y

~y artysta, biegły, członek czegoś, dziennikarz, ekonomista, ekspert, intelektualista, obserwator, prawnik, producent, prokurator, publicysta, wydawca, ~a kobieta ● ~y instytut, organ, ośrodek, podmiot, sąd, ~a agencja, firma, instytucja, jednostka, komisja, organizacja, struktura, wytwórnia, ~e wydawnictwo, ~e organizmy, ugrupowania, stowarzyszenia, związki zawodowe ● ~y dziennik, tygodnik, ~a gazeta, prasa, stacja (np. telewizyjna), telewizja, ~e media, źródła ● ~y obieg (np. informacji), ~y ruch (np. wydawniczy), ~a działalność, inicjatywa, polityka, ~e dziennikarstwo, ~e obchody czegoś ● ~y pogląd, ~a myśl, opinia ● ~e analizy, badania, ekspertyzy, obserwacje, oceny ● ~e (od siebie) elementy, ~e grupy (np. badaczy), sprawy ● ~a republika, władza, ~e państwo, społeczeństwo ● ~y byt

film ~y, kultura ~a, sztuka, scena, kino ~e, pismo ● kandydat ~y, senator, twórca ● kobieta ~a ● czynniki ~e od czegoś, instytucje, opłaty ● w sposób ~y od czegoś, z przyczyn od kogoś ~ych, z powodów

absolutnie ~y, całkiem, całkowicie, niemal, w pewnej (dużej, znacznej) mierze, w pewnym (dużym, znacznym) stopniu, w pełni, względnie, zupełnie ● wzajemnie ~e ● ~y finansowo, politycznie

coś jest ~e od czegoś, ktoś jest ~y w czymś (np. w wykonywaniu zadań)

● ~y i samodzielny, ~y i samorządny, ~y i wolny ● ~y i bezstronny, ~y i obiektywny ● autonomiczny i ~y od czegoś, samodzielny i ~y, samoistny i ~y, samorządny i ~y, wolny i ~y ● bezstronny i ~y, obiektywny i ~y ● kompetentny i ~y, silny i ~y, wyjątkowy i ~y od kogoś lub czegoś ● zależny i ~y

~y od okoliczności, sytuacji, warunków ● ~y od dochodu, płci, pory dnia (roku), wieku ● ~y od istnienia czegoś, liczby czegoś, nacisków, polityki, wyników czegoś, czyjejś woli ● ~y od banku, firmy, producenta, państwa, rządu, urzędu, władzy (np. wykonawczej) ● ~y od człowieka, pracownika, ubezpieczonego, właściciela

~y Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność", ~e Zrzeszenie Studentów

EXAMPLES

(...) [poeta] wszystką chęć swoją i starania kładzie w to jedynie, ażeby twory jego miały tę rzeczywistość, tę prawdziwość, tę realność niezgruntowaną, to istnienie odrębne i niezależne, jakie mają twory w przyrodzeniu (...). (Maurycy Mochnacki, O literaturze polskiej w wieku XIX, 1830)

Po co nam, proszę, kobiety uczone, jak wyrażają się niektórzy, niezależne? Piękność, łagodność, skromność, uległość i pobożność – oto są cnoty właściwe kobiecie (...). (Eliza Orzeszkowa, Marta, 1873)

(...) sztuka jest odtworzeniem tego, co jest wiecznym, niezależnym od wszelkich zmian lub przypadkowości, niezawisłym ani od czasu, ani od przestrzeni, a więc: odtworzeniem istotności, tj. duszy. (Stanisław Przybyszewski, Confiteor, 1899)

Od niego więc dowiedzieli się, że o dzień  drogi leżą luźne wioski rządzone przez niezależnych wzajem od siebie królików (...). (Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy, 1911)

Przypomnijmy przeto, w jakich okolicznościach i czasach Prusy Książęce stały się niezależnymi od Polski. („Kurier Warszawski", 1932, nr 25)

Niezależny dziennik „Magyar Nemzet", donosząc o zjednoczeniu obu partii robotniczych, podkreśla, iż rozpoczyna ono nową erę w polskim ruchu robotniczym. („Trybuna Ludu", 1948, nr 2)

(...) Gdańsk został Wolnym Miastem, czyli właściwie niezależnym tworem polityczno-prawnym (...). (Franciszek Ryszka, Noc i mgła, 1962)

A teraz, powiedział [Lech Wałęsa] na zakończenie – z taką samą solidarnością i rozwagą, jak strajkowaliśmy, idziemy do pracy, od jutra rozpoczyna się życie naszych nowych związków zawodowych. Dbajmy o to, aby pozostały one zawsze niezależne i zawsze samorządne, pracujące dla nas wszystkich, dla dobra kraju, dla Polski. Ogłaszam strajk za zakończony. („Trybuna Ludu", 1980, nr 207)

Rzeczoznawcy są niezależni . Nie mamy uprawnień do podważania tych wycen (...). (Agata Grzelińska, Drogie korytarze, „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska", 26.09.2007)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

mowa niezależna, zmienna niezależna i in. terminy fachowe

DERIVATIVES

niezależnie, niezależność

GENERAL DISCUSSION

W parze synonimicznej autonomiczny – niezależny pierwszy wyraz zwraca uwagę jako dziesięciokrotnie rzadszy, a przy tym nacechowany obcością. Obrazy kolokacyjne tych słów różnią się ilościowo (co zrozumiałe przy tak różnej frekwencji), ale i jakościowo. W obrazie przymiotnika autonomiczny liczniej występują nazwy obszarów cieszących się autonomią, nie ma zaś – dobrze widocznych w kolokacjach przymiotnika niezależny – nazw ludzi, którzy, sprawując określone funkcje, są niezależni w swoim postępowaniu. Także działania i opinie takich osób są raczej niezależne niż autonomiczne.

Istotna różnica dotyczy łączliwości składniowej. Coś jest niezależne od czegoś, np. od istniejących warunków, pory roku, bieżącej polityki – lista czynników, które mogą coś uzależniać, jest w kolokacjach dość długa. Co więcej, różne czynniki mogą być od siebie wzajemnie niezależne. Słowo autonomiczny mniej się nadaje do wyrażania tego rodzaju relacji: konstrukcje autonomiczny wobec czegoś i autonomiczny w stosunku do czegoś są rzadkie. Wynika to chyba stąd, że w sferze państwowo-prawnej, do której początkowo ograniczało się użycie tego słowa, wskazywanie, od czego niezależny jest jakiś kraj lub rząd, nie było potrzebne. Niezależność ma też więcej aspektów, por. kolokacje niezależny finansowo i niezależny politycznie, które w zasadzie nie mają odpowiedników ze słowem autonomiczny.

W sferze symbolicznej najbardziej znaczącą kolokacją ze słowem niezależny jest Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność". Nazwa ta składa się z czterech członów rodzimych, na których tle wyróżnia się piąty, powstały od przymiotnika obcego pochodzenia (por. analizę całej rodziny wyrazowej tego przymiotnika w artykule Puzyniny 1992). Co więcej, pierwsze dwa człony pełnej nazwy są bliskie znaczeniowo, co nadaje jej charakter bardziej dobitny, por. podobne, w zasadzie tautologiczne konstrukcje: krótko i węzłowato albo tylko i wyłącznie, występujące też w obrazie kolokacyjnym słowa niezależny.

Istniały autonomiczne związki zawodowe, działające w latach 1980–1981 obok „Solidarności" i posłusznych władzom PRL związków branżowych. Zawieszono je w stanie wojennym, a zdelegalizowano razem z innymi związkami ustawą sejmową w 1982 r. Zanim to nastąpiło, w 1981 r. zrzeszyły się w Konfederacji Autonomicznych Związków Zawodowych. Choć jej nazwa nie z powodów językowych jest dziś mniej znana niż pełna nazwa NSZZ „Solidarność", trudno się oprzeć wrażeniu, że pod względem czysto językowym porównanie tych nazw przemawia na korzyść NSZZ.

Jednak chyba najważniejsza różnica między przymiotnikami autonomiczny i niezależny wynika stąd, że typowe, znane z historii, konteksty, w jakich występuje pierwszy z nich, odnoszą się do względnej niezależności, a w istocie ograniczonej suwerenności, por. autonomia Królestwa Polskiego w państwie rosyjskim, autonomia Kosowa w federacji jugosłowiańskiej i in. Tym samym niezależne związki zawodowe i inne organizacje wydają się mieć więcej swobody w swoich działaniach niż organizacje zaledwie autonomiczne. Czy to wrażenie jest podzielane przez ogół mówiących, pozostaje sprawdzić w badaniach psycholingwistycznych.

REFERENCES

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

Puzynina J., O przymiotniku solidarny i jego rodzinie (w:) id., Język wartości. Warszawa: PWN, 1992, s. 233–248.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

Słownik polszczyzny XVI wieku, indeks haseł, http://www.spxvi.edu.pl/indeks/.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

2.04.2013

UPDATED

22.12.2014