LOANWORD

doktor

DEFINITION

„lekarz" (USJP, WSWO), „inaczej lekarz" (ISJP)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Lekarz to w Polsce oficjalna nazwa zawodu, warunki jego wykonywania określono w Ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Absolwent studiów medycznych (także weterynaryjnych) otrzymuje tytuł zawodowy lekarza, ale powszechnie tytułowany jest doktorem, nawet gdy nie ma tytułu naukowego doktora, np. Panie doktorze..., Pan doktor kazał... (w wypadku kobiet z nie odmienionym rzeczownikiem: Pani doktor..., Pani doktor kazała...).

USAGE

Według WSWO słowo potoczne, według ISJP „raczej potoczne", ale w użyciu tytularnym („Panie doktorze, ile razy dziennie mam brać to lekarstwo?") oficjalne (co w tym kontekście znaczy po prostu: niepotoczne). W NKJP najczęstsze w beletrystyce, rzadsze w literaturze faktu, jeszcze rzadsze w innych rodzajach tekstów (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

„stopień naukowy nadawany przez wyższe uczelnie i instytuty naukowe po napisaniu rozprawy, zdaniu wymaganych egzaminów i obronie rozprawy w czasie publicznej dyskusji; także: osoba mająca ten stopień" (USJP)

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z łc. doctor ‘nauczyciel, mistrz', od łc. docere ‘uczyć'.

WORD HISTORY

Słowo obecne w SStp., ale w innych znaczeniach: „uczony, szczególnie znawca Biblii i teologii" oraz „wyższy tytuł naukowy nadawany przez uniwersytet". Jako synonim lekarza poświadczone w SPXVI. Do połowy XVI w. przeważnie w łacińskiej pisowni doctor. Przez cały XVI w. często pisane wielką literą.

Ogniwem łączącym oba znaczenia była zapewne nazwa doctor medicinae, por. dzisiejsze doktor medycyny, doktor nauk medycznych – tytuły przysługujące lekarzowi mającemu stopień naukowy doktora.

MULTI-WORD EXPRESSIONS

W słownikach frazeologicznych brak związków z wyrazem doktor. Można je znaleźć w zbiorach przysłów, ale nie wśród przysłów dziś powszechnie znanych, np. Najwięcej doktorów na świecie (Świerczyńska 2009, za Rysińskim, 1618).

DERIVATIVES

potoczna doktorka, potoczny, lekceważący doktorek, okazjonalnie doktorzyć

VARIANT

doktor

PRONUNCIATION

[doktor]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, doktora, doktorze, doktorzy. W mianowniku potocznie też doktór.

FREQUENCY

Około 70 na milion słów, z czego mniej więcej połowa przypada na znaczenie tu opisywane.

COLLOCATIONS

doktor

młody ~, znajomy, znany

gabinet ~a, klinika, pacjenci ● dom ~a, mieszkanie ● polecenia ~a, wizyty ● córka ~a, syn, żona ● głos ~a, twarz

konsultacje z ~em, rozmowa, wizyta u ~a

być u ~a, pójść do ~a, rozmawiać z ~em ● sprowadzić ~a, wezwać, zadzwonić do ~a ● spytać ~a

~ mówił, odparł, odpowiedział, odrzekł, opowiadał, powiedział coś, rzekł, stwierdził, twierdzi, widzi, wyjaśnił, zapytał ● ~ przyjechał, przyszedł, słuchał, spojrzał, stanął, uśmiechnął się, wszedł, wyszedł ● ~ kazał coś robić, ~ leczy, przyjmuje (pacjentów)

pan ~, pani

EXAMPLES

(...) o majętność Prokuratorowie się swarzą, o ciało Doktorowie, a o duszę Teologowie. (Łukasz Górnicki, Dworzanin polski, 1566)

Do uryny ludzkiej chorej osoby proszki lekarskie sypiąc, Rewel Doktor Gdański, (...) ją do zdrowia przyprowadzał, byle osoba owa nie była dalej nad milę odległa (...). (Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, 1745)

Doktora tam nie było żadnego, któryby mógł ratować, ale mój gospodarz doradził mi udać się do tunguzkich Szamanek, które większą moc mają robienia cudów niż kamczackie. (Józef Kopeć, Dziennik podróży, 1837)

(...) Carboni, doktor książęcy, zapisał mu jakąś driakiew na melancholię. (Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, 1883)

Doktor Bovary chciał rewolucyjnym sposobem wyprostować nogę kulawca – i zabił go swym leczeniem. (Stefan Żeromski, Snobizm i postęp, 1922)

Tędy, proszę, panie doktorze, do chorego. (Zbigniew Raszewski, Raptularz (1965–67), 1969)

(...) upłynęło jeszcze pięć minut, nim pielęgniarka zaczęła prosić pacjentów. Doktor badał krótko – niektórzy zaraz wychodzili, najdłużej trzymał kwadrans. (Kazimierz Orłoś, Cudowna melina, 1988)

– Może wezwiemy doktora? – spytał.
– To nie jest taka choroba, na którą może pomóc doktor – odrzekła. Była pewna, że umiera z miłości.
(Maria Nurowska, Panny i wdowy: zdrada, 1991)

W tygodniu doktor pracował w państwowym szpitalu, ale tam nie mógł mnie przyjąć, bo przerywanie ciąży było zabronione. Od paru lat zabiegi robiono tylko w prywatnych gabinetach (...). (Grażyna Plebanek, Pudełko ze szpilkami, 2002)

SYNONYM

lekarz

PRONUNCIATION

[lekarz]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, lekarza, lekarzu, lekarze.

FREQUENCY

Około 240 na milion słów.

DEFINITION

„osoba zajmująca się zawodowo leczeniem chorych osób lub zwierząt" (USJP), „ktoś, kto ukończył studia medyczne i zajmuje się leczeniem ludzi lub zwierząt" (ISJP)

USAGE

Słowo stylistycznie nienacechowane, używane w różnych odmianach polszczyzny. W NKJP najczęstsze w tekstach publicystycznych i urzędowych, rzadsze, ale o wyrównanej frekwencji, w pozostałych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od psł. *lěkaŕь, z psł. *lěkъ ‘lek, lekarstwo' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo obecne w SStp. w dzisiejszym znaczeniu.

COLLOCATIONS

lekarz

dobry ~, doświadczony, świetny, znakomity, wybitny ● młody ~, stary ● nadworny ~, osobisty, prywatny, zaufany, znajomy ● dyżurujący ~, praktykujący ● naczelny ~ (uzdrowiska, szpitala) ● łódzcy ~e, warszawscy, zakopiańscy… ● amerykańscy ~e, chińscy, niemieccy… ● miejscowi ~e, tamtejsi

~ nadworny, okrętowy, prywatny, rejonowy, sądowy, więzienny, wojewódzki, wojskowy ● ~ dyżurujący gdzieś, pracujący, zatrudniony ● ~ dyżurny

~ medycyny, weterynarii, ~ chorób wewnętrznych ● ~ pogotowia, jakiegoś szpitala

~ z instytutu, kliniki, oddziału (chirurgii, kardiologii...), pogotowia, poradni, przychodni ● ~e na dyżurze, etacie, kontraktach ● ~ w białym fartuchu (kitlu)

działania ~a, kompetencje, obowiązki, rola, postawy ~y, wysiłki ● praktyka ~a, specjalizacja, zawód ● diagnoza ~y, opinia, orzeczenie, porada, zalecenia ● opieka ~a, przybycie ● kształcenie ~y, protesty, strajk, zarobki ● gabinet ~a, wybór ~a (przez pacjenta)

skierowanie od ~a, zaświadczenie, skierowanie do ~a ● dostęp do ~a, kolejki do ~y, zapisy ● konsultacja z ~em, kontakt, rozmowa, pójście do ~a, wizyta u ~a ● skarga na ~a, zaufanie do ~y

chodzić do ~a, odwiedzać ~a, iść do ~a, pojechać, pójść, przyjść, trafić, zapisać się, zgłosić się, dostać się do ~a, dotrzeć ● sprowadzić ~a, wezwać, zawołać, posłać po ~a, zadzwonić ● porozmawiać z ~em, skonsultować się z ~em, usłyszeć coś od ~a, zapytać ~a o coś ● dostać coś od ~a, otrzymać, uzyskać, wymagać czegoś od ~a ● czekać na ~a, potrzebować ~a, skierować kogoś do ~a, wybrać ~a ● być ~em, zostać, pracować jako ~

coś zależy od ~a

~ dyżuruje, opatrzył kogoś/coś, operuje kogoś, opiekuje się kimś, przepisał coś, przyjmuje (pacjentów), usunął komuś coś, zapisał komuś jakiś lek, zbadał kogoś, ~e leczą, próbowali kogoś ratować (reanimować), walczą (o czyjeś życie) ● ~ kazał coś robić, orzekł coś, powiedział, pozwolił komuś na coś, skierował kogoś gdzieś, stwierdził coś, wie coś, zabronił komuś czegoś, zalecił coś, ~e oceniają czyjś stan jako dobry (ciężki), ostrzegają, podejrzewają coś, postawili diagnozę, radzą coś robić, stwierdzają coś, twierdzą, uważają, że…, uznali, że…, zdecydowali, że…, zalecają coś ● o czymś decyduje ~, przyjechał ~, przyszedł ● ~e protestują, strajkują

~ i społecznik, ~e i aptekarze, ~e i adwokaci, ~e i chorzy, ~e i dentyści, ~e i dietetycy, ~e i farmaceuci, ~e i lekarze dentyści, ~e i lekarze stomatolodzy, ~e i nauczyciele, ~e i naukowcy, ~e i pacjenci, ~e i personel (medyczny), ~e i pielęgniarki, ~e i położne, ~e i prawnicy, ~e i psychologowie, ~e i ratownicy, ~e i sanitariusze, ~e i technicy medyczni, ~e i terapeuci, ~e i urzędnicy ● nauczyciele i ~e, naukowcy i ~e, pacjenci i ~e, pielęgniarki i ~e, położne i ~e, prawnicy i ~e, psychologowie i ~e

~ anestezjolog, dermatolog, internista… ● ~ orzecznik, specjalista

biegły ~

relacja ~ – pacjent

EXAMPLES

Obiecuje zdrowie lekarz, gdyż nie ma mocy, a w tym jest łgarz. (Jan z Koszyczek, Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołotem, grubym a sprosnym, 1521)

Chociażem z padewskimi nie siadał doktory,
Przecię lekarzem każdy przyznawa mię chory:
Znam ja, której chorobie przygodzi się ziele.
(Szymon Zimorowic, Roksolanki, 1634)

Niepodobna, mówiłem sam sobie, żeby tutejsi starsi, urzędnicy, lekarze, nie mieli kiedyżkolwiek poznać tego, żem ja nie szalony, gdy zaś poznają, odzyskam wolność. (Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, 1776)

Właśnie pan Mateusz wyjechał był w podróż do wód morskich, które mu lekarze poradzili (...). (Józef Ignacy Kraszewski, Całe życie biedna, 1839)

Co może się porównać z pracą lekarza? (...) Gdy zbliża się cholera, gdy wszyscy ludzie tracą rozsądek, zamykają w pośpiechu szachrajskie kramy swoje i uciekają, lekarz sam jeden idzie naprzeciwko tej niedoli kraju. (Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, 1900)

(...) sztuka lekarska wymaga od lekarza rozpoznania choroby przy pomocy możliwie najmniejszej ilości prób i instrumentów. (L. Wertenstein, Istota i postęp medycyny współczesnej, „Wiedza i Życie", 1933, nr 8–9)

Byłam dziś u lekarza. W spółdzielczej przychodni. (Stanisław Kowalewski, Czarne okna, 1961)

Lekarz to jest zawód, który zapewnia chleb. Ludzie zawsze chorują, w każdym ustroju, wszędzie. Lekarz poradzi sobie nawet pośród wrogów. (Teresa Bojarska, Świtanie, przemijanie, 1980)

Pacjent musi wierzyć, że lekarz wie, co mu dolega i jak się to leczy. Zaufanie do lekarza jest często pierwszym warunkiem skuteczności terapii. (Adam Michnik, Józef Tischner, Jacek Żakowski, Między Panem a Plebanem, 1995)

Lekarz medycyny sądowej stwierdził ponad wszelką wątpliwość, że śmiertelne ciosy zadał mężczyzna. (Tomasz Klarecki, Izabela Smolarek, Wilk... i śmierć bankiera, 2006)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Pewna liczba terminów, np. lekarz domowy, lekarz pierwszego kontaktu, lekarz rodzinny, i przysłów bądź skrzydlatych słów, np. Lekarzu, ulecz się sam (z łc. Medice, cura te ipsum, o genezie biblijnej) lub Przychodzi baba do lekarza... (początek wielu dowcipów).

DERIVATIVES

lekarka, lekarski, lekarstwo

GENERAL DISCUSSION

Doktor i lekarz należą do podstawowego zasobu słów polskich, w tej sytuacji kilkakrotna przewaga frekwencji drugiego wyrazu nad pierwszym nie gra wielkiej roli. Różnice między nimi dotyczą przede wszystkim czegoś innego.

Po pierwsze, różni je dystrybucja stylistyczna: doktor, w przeliczeniu na milion słów występuje najczęściej w beletrystyce, podczas gdy lekarz w tekstach urzędowych i publicystycznych. Prawdopodobnie dlatego w obrazie kolokacyjnym doktora oprócz kliniki i gabinetu widać też jego dom i mieszkanie, a nawet członków rodziny, podczas gdy kolokacje lekarza, mimo że liczniejsze, ukazują go tylko w kontekstach zawodowych.

Po drugie, doktor w przeciwieństwie do lekarza jest słowem używanym tytularnie: Panie doktorze..., Przyjdzie pan doktor, także z nazwiskiem, por. znane z literatury postaci lekarzy: doktor Judym, doktor Żywago, doktor Dolittle. W funkcji tytularnej występują, rzecz jasna, głównie formy liczby pojedynczej, formy pluralne słowa doktor zaś są w ogóle rzadkie: stanowią ok. 5% ogółu jego wystąpień. Dla porównania formy pluralne słowa lekarz stanowią ok. 50% jego użyć.

Para doktor – lekarz różni się od innych par leksykalnych opisanych w niniejszej witrynie. Jej obcy człon nie konotuje obcości (por. rebeliant – powstaniec) ani wiedzy specjalistycznej (por. strofa – zwrotka), ani większego prestiżu (por. dealer – diler), ani większych rozmiarów zjawiska czy większego natężenia cechy (por. eksplozja – wybuch, komfort – wygoda, triumf – zwycięstwo, absurdalny – niedorzeczny, gigantyczny – olbrzymi, kuriozalny – osobliwy, dewastować – niszczyć, korumpować – przekupywać i in.). Różnica wynika prawdopodobnie stąd, że doktor to słowo dawno zapożyczone, dobrze przyswojone i często używane. O tym, że nie jest postrzegane jako obce (czy też bardzo obce), może świadczyć jego wysoka frekwencja w literaturze pięknej, z reguły niechętnej zapożyczeniom i preferującej rodzime synonimy.

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

Świerczyńska D., Przysłowia są... na wszystko. Warszawa: PWN, 2009.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, „Dziennik Ustaw" 1997, nr 28, poz. 152.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

10.01.2015