LOANWORD

drastyczny

DEFINITION

Definicje słownikowe ujmują to słowo jako wieloznaczne, np.:

WSWO: 1. „o zdarzeniach lub ich opisach: naruszający w sposób rażący poczucie przyzwoitości lub dobrego smaku", 2. „o zmianach, metodach: zbyt radykalny lub zbyt gwałtowny";

USJP: a. „dosadny, jaskrawy, brutalny" (np. drastyczne opisy okrucieństwa, drastyczna sytuacja), b. „obrażający poczucie moralności; nieprzyzwoity, niesmaczny" (np. drastyczne dowcipy, porównania), c. „silnie działający, ostry, gwałtowny, zdecydowany, skuteczny" (np. drastyczne przepisy, zarządzenia, drastyczny plan oszczędności, drastyczne środki).

Ponieważ znaczenia te są bliskie, a różnice wynikają głównie z kontekstu, rozpatrujemy je tutaj łącznie i w tej postaci przeciwstawiamy znaczeniom słowa rażący.

USAGE

Według USJP słowo książkowe, czyli świadczące o wyższej kompetencji językowej i wyższym statusie kulturalnym. W NKJP szczególnie częste w tekstach quasi-mówionych (w praktyce oznacza to protokoły obrad sejmowych) oraz publicystycznych, co sugeruje, że chętnie wykorzystywane ze względów retorycznych. Częstsze też w ogóle w prasie niż w książkach (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. drastique, co z gr. drastikós (pierwotnie o silnym działaniu leku).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne u Lindego ani w SWil, zanotowane w SWar (t. 1, 1900) z definicją: „silnie działający, energiczny; jaskrawy, drażliwy" i dwoma przykładami, z których pierwszy – dziś brzmiący osobliwie – przypomina o znaczeniu etymologicznym: „Lekarstwa drastyczne. Treść dramatu drastyczna". Nowe elementy w definicji pojawiają się w SIJP Arcta (1916): „drażliwy, obrażający poczucie moralności, nieprzyzwoity", ale jedyny przykład nadal nawiązuje do etymologii: „d-e leki = leki podrażniające, działające drażniąco". W SJPDor sposób opracowania hasła jest już podobny jak we współczesnych słownikach, jako wyodrębniony związek wyrazowy nadal jednak figurują tu „środki drastyczne (...) środki działające gwałtownie, silnie, środki przeczyszczające".

Jak pokazują cytaty niżej, rejestracja słownikowa była spóźniona, słowo funkcjonuje w polszczyźnie od połowy XIX w. Początkowo – jeśli pominąć znaczenie etymologiczne – odnosiło się do tego, co trudne do zaakceptowania ze względów obyczajowych. Z czasem rozszerzyło swój zakres i dziś w jego obrazie kolokacyjnym przeważają niekorzystne zjawiska społeczne i gospodarcze (np. wzrost cen, spadek dochodów), niepopularne decyzje administracyjne (np. sankcje, trudne reformy) oraz łamanie reguł życia społecznego. Rozszerzenie zakresu użycia dowodzi, że słowo okazało się atrakcyjne dla jego użytkowników.

DERIVATIVES

drastycznie, drastyczność

VARIANT

drastyczny

PRONUNCIATION

[drastyczny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm (potencjalnie) drastyczni. Stopniowalny.

FREQUENCY

Około 13 na milion słów.

COLLOCATIONS

drastyczn|y

~y brak czegoś, niedobór, spadek (cen, dochodów), ~a redukcja (wydatków, zatrudnienia), ~e obcięcie (nakładów, wynagrodzeń), obniżenie (cen, dotacji), ograniczenie czegoś, zmniejszenie (emerytur, plonów), ~e cięcia (budżetowe), obniżki (płac), oszczędności, restrykcje • ~y wzrost (cen, przestępczości), ~a podwyżka, ~e podniesienie (ceł, cen), zwiększenie (wydatków) • ~e pogorszenie czegoś, zaostrzenie (kar, przepisów) • ~e decyzje, działania, kary, kroki, metody, posunięcia, reformy, rozwiązania, środki, zmiany, ~y program (oszczędnościowy), zabieg • ~e łamanie (praw, przepisów), naruszenie (prawa), zachowanie, ~e przestępstwa, zbrodnie • ~e momenty, okoliczności, sceny, sytuacje, szczegóły, wydarzenia, wypadki, zdarzenia • ~y charakter czegoś, ~e formy (pornografii, protestu), przejawy czegoś, przykłady (traktowania zwierząt), przypadki (naruszania przepisów) • ~e konsekwencje, skutki • ~y temat, ~a tematyka, ~e filmy, obrazy, opisy, zdjęcia • ~y problem, ~e pytanie • ~a dysproporcja, różnica • ~a dieta

w ~y sposób

bardzo ~y, dosyć, dość, niezwykle, szczególnie, tak, wręcz, wyjątkowo, zbyt • mniej ~y, równie

EXAMPLES

Skąpałem się nareszcie w pokoście przyzwoitości towarzyskiej, podkadziłem się dymem względów światowych – mawiał sam o sobie w swych właściwych drastycznych porównaniach. (Walery Łoziński, Zaklęty dwór, 1859)

Piją burgunda, muzyk gra, aktorka w obecności zakochanego w niej opowiada, jak go zdradzała z innym, z tym właśnie młodym muzykiem (...) Szczegóły jedne drastyczniejsze od drugich. (Stefan Żeromski, Zamieć, 1916)

Temat dramatu-libretta stanowi drastyczna transpozycja jednego ze starych podań wschodnich o królu (Dawidzie), któremu miłość młodziutkiej dziewczyny (Hagithy) ma wrócić ginące w patriarchalnym wieku siły. Hagitha zaś straci, wedle orzeczenia arcykapłanów, życie. Tej ofiary żąda od niej stary, przywiązany do władzy i życia król. (Zdzisław Jachimecki, Karol Szymanowski, „Przegląd Współczesny", 1927, t. 21)

Na peryferiach proces formalizacji sztuki miał przebieg szczególnie drastyczny, następował bowiem kosztem miejscowych tradycji etniczno-narodowych. (Mieczysław Porębski, Nowa droga plastyki polskiej, „Myśl Współczesna", 1953, nr 10)

Obydwie powyższe formy kłusownictwa stanowią szczególnie drastyczny sposób mordowania zwierzyny i podlegają karze. (Stanisław Godlewski, Vademecum myśliwego, 1955)

Celtis głosił powrót do natury i naturalnych obyczajów, chciał – jak się wyraził – naturae cernere vultum (naturze zajrzeć w oblicze). Stąd w jego erotykach zmysłowy, nieraz drastyczny ton. (Jerzy Ziomek, Renesans, 1973)

Sukcesy odniesione podczas akcji pomocy represjonowanym w wydarzeniach radomsko-ursuskich 1976 roku spowodowały napływ do KOR-u szeregu listów proszących o pomoc lub donoszących o przypadkach drastycznego łamania praworządności. (O pracy biura interwencyjnego KSS „KOR", „Kultura" [Paryż], 1981, nr 400–401)

Brutalne sceny pokazują także stacje publiczne, zwłaszcza w magazynach informacyjnych (np. magazyn „Frontal" telewizji ZDF pokazał niedawno niezwykle drastyczne zdjęcia z prosektorium na Łotwie). (Jarosław Kurski, Przeprasza, czy tu zabijają, „Gazeta Wyborcza", 6.12.1994)

Przerażający jest fakt drastycznego spadku średniej wieku osób trafiających do noclegowni. Najmłodsi mają nawet niewiele ponad 20 lat. (Sabina Olszewska, Są bezdomni, bo tak wybrali, „Sztafeta", 27.11.2008)

SYNONYM

rażący

PRONUNCIATION

[rażoncy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm (potencjalnie) rażący. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 9 na milion słów.

DEFINITION

Podobnie jak drastyczny, także słowo rażący jest ujmowane w słownikach jako polisemiczne, por. w USJP: a. „rzucający się w oczy, jaskrawy" (np. rażące zestawienie kolorów), b. „o ujemnych cechach, zjawiskach itp.: wyraźny, oczywisty, niewątpliwy" (np. rażąca stronniczość, niesprawiedliwość, niewdzięczność; rażące niedbalstwo; rażący błąd). Tak samo jak w wypadku słowa drastyczny znaczenia te rozpatrujemy tu łącznie.

USAGE

Według USJP słowo książkowe, czyli z wyższego rejestru. W NKJP częstsze jednak w prasie niż w książkach, szczególnie częste zaś w tekstach urzędowych, na drugim miejscu w quasi-mówionych, czyli w protokołach posiedzeń sejmowych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

Słowo rażący jest imiesłowem czynnym czasownika razić, w zdecydowanej większości swoich użyć wykazuje jednak leksykalizację, która każe traktować je jako przymiotnik. Za użycia czysto imiesłowowe można uważać te, w których przyłączany jest rzeczownik w funkcji dopełnienia lub wyrażenie przyimkowe w funkcji okolicznika, np. „Ponieważ prorocy nigdy nie są dobrze widziani, zwłaszcza w swojej ojczyźnie – więc nieraz przebierają się w strój ludzi powszednich i przemawiają stylem mniej rażącym czytelnika (...)" (Czesław Miłosz, Legendy nowoczesności), „Znowu spojrzysz mu w twarz, lecz jest to już twarz inna, nie rażąca ostrością i twardością" (Andrzej Zaniewski, Król tanga), „(...) posługiwał się światłem ukierunkowanym, (...) nie rażącym w oczy" (Artur Baniewicz, Pogrzeb czarownicy). Badanie na próbie losowej pokazuje, że udział tak rozumianych imiesłowów wśród ogółu użyć słowa rażący nie przekracza kilku procent.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od imiesłowu przymiotnikowego czynnego czasownika razić, z psł. *raziti, co formacją wielokrotną od psł. *rězati ‘ciąć, rzezać' (SEJP).

WORD HISTORY

Podstawowy czasownik razić obecny w SStp i SPXVI tylko połowicznie: w pierwszym poświadczony jednym wystąpieniem w poza tym czysto łacińskim zdaniu, w drugim odesłany do innego czasownika o tym samym rdzeniu. Nieobecny w słownikach Knapiusza i Troca, zanotowany przez Lindego z cytatami z XVII i XVIII w. Porównanie materiału dostarczonego przez Lindego z przykładami w kartotece SJPXVII pozwala sformułować wniosek, że do adiektywizacji imiesłowu rażący doszło dopiero w XVIII w. W materiałach z XVII w. przeważają cytaty dotyczące działań bitewnych, np. „Poczęto tedy bic zarmaty z tamtey strony y razono naszych" (SJPXVII).

COLLOCATIONS

rażąc|y

~y błąd, ~a niekompetencja, pomyłka • ~a niegospodarność, ~e lekceważenie (zasad), łamanie (prawa), nadużycie, naruszenie (prawa), niedbalstwo, niewywiązywanie sie (z obowiązków), przestępstwo, ~e nieprawidłowości, uchybienia, zaniedbania • ~a niesprawiedliwość, niewdzięczność, ~e zachowanie • ~y kontrast, ~a dysproporcja, niekonsekwencja, niewspółmierność, niezgodność, różnica, sprzeczność • ~y przejaw czegoś, przykład, przypadek • ~y brak, ~a strata · ~e światło

w sposób ~y, w ~ym stopniu

najbardziej ~y, szczególnie, tak, zbyt • mniej ~y

oczywisty i ~y, ~e i uporczywe (naruszanie prawa)

EXAMPLES

Blask ten od węgli i iskr lecących,
W tej mieszaninie świateł rażących,
Nadaje jakieś barwy oddzielne,
Przez pół zbójeckie, przez pół piekielne,
Najbliższym kształtom. (...)
(Gustaw Zieliński, Kirgiz, 1842)

Lekkomyślność czasu zrobiła go chcąc nie chcąc płochym, a przyrodzona krewkość, namiętność rozpłomieniła wszelką płochość w rażący zbytek. (Karol Szajnocha, Jadwiga i Jagiełło, 1855)

Wesołość tylko co rozdzianego kleryka, choć się tłumaczyć dała, nawet świeckim jego towarzyszom wydawała się nieco dziwną, trochę rażącą, cóż dopiero skromnemu braciszkowi Łukaszowi! (Józef Ignacy Kraszewski, Królewscy synowie, 1880)

Zmiana, jaka pod tym względem zaszła, jest tak rażąca, że się rzuca w oczy każdemu, kto może porównywać stan obecny z dawniejszym. (Józef Piłsudski, Bibuła, 1903)

Jeżeli rewizja wykaże nadużycia, szkodliwe dla spółki działanie lub rażące pogwałcenie prawa albo umowy spółki, wówczas żądający rewizji mają prawo żądać od spółki zwrotu kosztów rewizji. (Kodeks handlowy, 1934)

Rażące (...) są niektóre projekty architektoniczne. (...) O ile domy w dzielnicach mieszkaniowych są wznoszone z myślą o człowieku, o tyle część zamierzonych biurowców i budynków reprezentacyjnych przywodzi na myśl jakieś miasto – molocha, w którym potworna masa zabudowy przytłacza przechodnia i budzi w nim niepokój. (Jan Minorski, Architektura nowej Warszawy, „Myśl Współczesna", 1953, nr 10)

Nie trzeba analiz socjologicznych, wystarczy obejrzenie kilku sesji sądowych w sprawach o rozwody, aby sytuacja rażącej nierówności stron stała się oczywista dla obserwatora. (Janusz Krzyżewski, Sytuacja prawna rodziny, „Chrześcijanin w Świecie", 1970, nr 4)

Przy zbieraniu materiałów dowodowych w tej sprawie mogło dojść do rażących błędów. Lekarz, który pobierał materiał genetyczny z ciała ofiary, zrobił to dopiero po dwóch dniach. (Ryszard Pawłowski, Adwokaci Tomczaka chcą jego ułaskawienia, „Dziennik Bałtycki", 20.12.2010)

DERIVATIVES

rażąco

GENERAL DISCUSSION

W obrazach kolokacyjnych obu przymiotników przeważają nazwy zjawisk negatywnych, oba mają więc negatywną prozodię semantyczną (Bańko 2008). Dobrze widoczne są także różnice w ich łączliwości, np. błędy i pomyłki mogą być rażące, ale raczej nie drastyczne, a filmy i zdjęcia bywają drastyczne, ale nie rażące. Ogólnie biorąc, jako drastyczne kwalifikujemy przede wszystkim procesy i czyjeś działania: oznacza to, że uważamy je za zbyt szybkie lub zbyt radykalne (por. cytowaną wyżej definicję WSWO). Jako rażące natomiast kwalifikujemy stany i działania odbiegające od normy: oznacza to, że ich anormalność uważamy za bardzo wyraźną. Oba przymiotniki implikują oczywiście ocenę negatywną.

Światło jest wyłącznie rażące. Obserwacja ta naprowadza na pewien składnik znaczenia słowa rażący, nie należący do znaczenia jego synonimu: rażące zjawiska są trudne do przeoczenia (explicite powiedziano to w czwartym i w przedostatnim cytacie). O rażących błędach można oczywiście nie wiedzieć, ale gdy znajdą się w polu uwagi, nie sposób ich nie zauważyć (por. ostatni cytat). Pod tym względem słowo rażący jest bliskie słowu krzyczący (dalsze badania byłyby potrzebne, aby porównać je dokładniej).

Prócz światła także inne bodźce wzrokowe, słuchowe i dotykowe mogą człowieka razić, por. pokrewne urazić (psychicznie lub fizycznie). Etymologia słowa rażący naprowadza nas tu na fizjologiczną podstawę jego znaczeń przenośnych. Można powiedzieć, że rażące błędy, zaniedbania, różnice są nie tylko trudne do przeoczenia, ale też trudne do zniesienia. Sprawiają niemal fizyczny ból.

Tym samym, co rażące światło w obrazie kolokacyjnym słowa rażący, jest drastyczna dieta w obrazie kolokacyjnym jego synonimu drastyczny: jako pozostałość po dawnym znaczeniu tego słowa, odnoszącym się do leków, stanowi dobry punkt wyjścia do analizy jego późniejszych znaczeń. Drastyczne leki definiowano mianowicie jako drażniące (podrażniające), czemu mogła sprzyjać nie tylko semantyczna bliskość tych słów, ale i ich podobieństwo formalne (mimo różnej etymologii). Na tej podstawie mogło rozwinąć się znaczenie, które słowniki objaśniają słowami: „naruszający w sposób rażący poczucie przyzwoitości lub dobrego smaku" (WSWO) lub „obrażający poczucie moralności; nieprzyzwoity, niesmaczny" (USJP). Drastyczne zdjęcia z prosektorium, o których mowa w cytacie z 1994 r., czy też drastyczne szczegóły zachowania aktorki w męskim towarzystwie, o których mowa w cytacie z 1916 r., mają działanie podobne do drastycznych leków: trudno je tolerować.

Według intuicyjnej oceny słowo drastyczny brzmi dobitniej niż rażący. Eksperymenty psychologiczne powinny pokazać, czy nie jest to wrażenie subiektywne. Par synonimicznych, w których obcy element odnosi się do czegoś o większej skali lub większej sile, łatwo przytoczyć więcej, por. katastrofa – wypadek, morderstwo – zabójstwo, terrorysta – zamachowiec, horrendalny – okropny, a także uwzględnione w tej witrynie: eksplozja – wybuch, triumf – zwycięstwo, absurdalny – niedorzeczny, gigantyczny – ogromny, kuriozalny – osobliwy, dewastować – niszczyć. W poszukiwaniu psychologicznego wyjaśnienie tego efektu można sięgnąć do pracy Song i Schwarza (2010): zdaniem autorów słowo brzmiące nieznajomo wymaga większego wysiłku percepcyjnego i mentalnego niż słowo znajome, a ludzie, nieświadomi źródła trudności, przypisują je mylnie desygnatom. W parze synonimicznej złożonej z wyrazu synchronicznie obcego i rodzimego (lub dawno przyswojonego) ten pierwszy element brzmi mniej znajomo, więc będzie zazwyczaj odbierany jako bardziej dobitny. Jeżeli jednak zdarzy się, że dobrze przyswojone zapożyczenie jest wyrazem neutralnym, a jego rodzimy synonim jest nacechowany, to drugi element pary będzie odbierany jako bardziej ekspresywny, por. praca – robota. Hipoteza sformułowana przez Song i Schwarza wyjaśnia zatem percepcję nawet takich, stosunkowo rzadkich przykładów.

REFERENCES

Bańko M., O tzw. prozodii semantycznej i jej opisie w słownikach (w:) Nowe studia leksykograficzne II, red. P. Żmigrodzki, R. Przybylska. Kraków: Lexis, 2008, s. 151–161.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

Narodowy Korpus Języka Polskiego, red. A. Przepiórkowski i in. Warszawa: PWN, 2012.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego. W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1916.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

Song H., Schwarz N. (2010): If it's easy to read, it's easy to do, pretty good, and true, „The Psychologist", no 2, http://www.thepsychologist.org.uk.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

9.07.2013