LOANWORD

komponent

VARIANTS

komponent, rzadziej komponenta

DEFINITION

„część składowa czegoś; składnik, element" (USJP), „składnik czegoś, element współtworzący jakąś substancję" (SWJP)

USAGE

Słowo kwalifikowane w niektórych słownikach jako książkowe, prawdopodobnie ze względu na rozpoznawalną obcość i łacińskie pochodzenie. W NKJP w przeliczeniu na milion słów obecne przede wszystkim w tekstach informacyjno-poradnikowych, na drugim miejscu w naukowo-dydaktycznych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP). NSPP i SPP zalecają w zamian użycie słowa składnik, traktując komponent jako słowo nadużywane. W Słowniku ortoepicznym Szobera (1937) przy komponencie postawiono nawet wykrzyknik na znak, że to „zbyteczny barbaryzm".

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Według słowników źródłem ma być ang. component, z łc. componere ‘łączyć, zestawiać, składać'. Rodzaj żeński wariantu komponenta sugeruje jednak, że na polską formę musiało oddziałać też nm. Komponente.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin ani SWil, w męskim wariancie komponent zanotowane dopiero w SWar (t. 2, 1902) z definicją: „składnik, pierwiastek, wchodzący w skład ciała złożonego" i bez przykładu użycia, co wskazuje, że musiało być wówczas rzadkie. Żeński wariant komponenta nieobecny w słownikach do dziś.

DERIVATIVES

komponentowy

VARIANT

komponent

PRONUNCIATION

[komponent]

GRAMMAR

Rzeczownik męski nieżywotny, komponentu, komponencie, komponenty.

FREQUENCY

Około 15 na milion słów.

COLLOCATIONS

komponent

główny ~, istotny, kluczowy, najważniejszy, ważny ● nowe ~y, używane ● darmowe ~y, dostępne, gotowe, standardowe ● dodatkowe ~y, niezbędne, odpowiednie, podstawowe ● kolejne ~y, następujące, niektóre, poszczególne, pozostałe ● strukturalne ~y

● ~y bazodanowe, graficzne, sieciowe, wizualne ● ~ białkowy, ~y elektroniczne ● ~ afektywny, emocjonalny, behawioralny, poznawczy

~y komputera, oprogramowania, systemu, zestawu ● ~y paliw

~y do paliw, do produkcji czegoś

dostawa ~ów, import, zakup ● projektowanie ~ów, produkcja ● własności ~ów, właściwości ● ilość ~ów

dostarczać ~y, importować, kupować, sprzedawać ● instalować ~y, produkować, testować, tworzyć, umieszczać ● korzystać z jakichś ~ów, stosować jakieś ~y, użyć jakichś ~ów, wykorzystać jakieś ~y ● mieszać ~y

coś zawiera jakieś ~y

części i ~y

kilka ~ów, wiele

EXAMPLES

Olejki eteryczne są to przeważnie lotne ciecze w większości wypadków posiadające miły zapach (...). Są to ciała złożone z mniejszej lub większej ilości komponentów chemicznych. (Leonidas Świejkowski, Właściwości trujące polskich roślin leczniczych, 1950) [za SJPDor]

Zasoby środowiska geograficznego stanowią kompleks złożony z licznych komponentów, jak np. budowa geologiczna z surowcami mineralnymi, rzeźba, wody, klimat, roślinność i zwierzęta. (Stanisław Leszczycki, Przestrzenna struktura gospodarki narodowej, „Problemy", 1971, nr 7)

W depresji komponent lękowy obok obniżenia nastroju stanowi zasadniczy koloryt emocjonalny. (Antoni Kępiński, Melancholia, 1974)

Zaprzestano również żywienia trzody chlewnej ziemniakami, przechodząc na żywienie mieszankami treściwymi, gdzie głównym komponentem jest ziarno jęczmienne. (Jan Fereniec, Zarys ekonomiki i organizacji rolnictwa, 1985)

(...) nienawiść do wrogów ojczyzny stanowi, na przykład w Polsce, istotny komponent miłości do ojczyzny. (Maria Szyszkowska, W poszukiwaniu sensu życia: po co nam filozofia, 1997)

(...) produkujemy napoje z koncentratu importowanego z Francji i Irlandii oraz z komponentów krajowych. (Adam Kłykow, Nadaje się do picia i... czyści zardzewiałe śruby, „Gazeta Wrocławska", 1999, nr 18/06)

Dynamiczny rozwój technologii komputerowych sprawił, że oferta komponentów i akcesoriów komputerowych jest ogromna. (Bartosz Danowski, ABC. Sam składam komputer, 2007)

VARIANT

komponenta

PRONUNCIATION

[komponenta]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, komponenty, komponencie, komponenty.

FREQUENCY

Wartość trudna do oszacowania ze względu na częściowe pokrywanie się paradygmatów wyrazów komponenta i komponent. Prawdopodobnie nie przekracza jednego wystąpienia na milion słów.

USAGE

Wariant dziś nacechowany, przestarzały, ale wciąż obecny we współczesnych tekstach. Ciekawe, że nieobecny też w starszych słownikach. Raczej przeoczony niż świadomie ignorowany, o czym świadczy jego brak nawet w słownikach poprawnej polszczyzny, z reguły skrupulatnie notujących warianty rodzajowe w celu poddania ich ocenie normatywnej. Innym przykładem wariancji tego samego rodzaju jest para: wariant – warianta (drugą formę z kwalifikatorem daw. ‘dawne' zanotowano w SJPDor).

COLLOCATIONS

Ze względu na rzadkość tego wariantu kolokator NKJP nie znajduje żadnych kolokacji.

EXAMPLES

Oczywista, że takie ukształtowanie ceny tworzyw i robocizny byłoby już w zeszłym roku nieuchronnie zmusiło huty do podniesienia ceny, ale wyższy poziom produkcji wpłynął jednakże bez wątpienia na częściowe zniwelowanie wzrostu komponent kalkulacyjnych. (Należy „dekonspirować" Instytut dla Badania Cen i Koniunktur Gospodarczych, „Gazeta Handlowa", 1929, nr 166)

Prawie każde wrażenie węchowe ma swą komponentę uczuciową – jest przyjemne lub nieprzyjemne. (Maria Gołaszewska, Estetyka pięciu zmysłów, 1997)

(...) kultura klasyczna, uznawana za początek drzewa genealogicznego Europy, nie była jednorodna. Oprócz komponenty greckiej i rzymskiej złożyła się na nią cywilizacja hellenistyczna (...). (Karol Modzelewski, Barbarzyńska Europa, 2004)

Hippokrates ograniczył swą działalność lekarską do jej komponenty empiryczno-naukowej, zaniedbując przy tym aspekt magiczny i religijny. (Jerzy Prokopiuk, Dusza ludzka – oś świata, 2007)

SYNONYM

składnik

PRONUNCIATION

[składnik]

GRAMMAR

Rzeczownik męski nieżywotny, składnika, składniki.

FREQUENCY

Około 38 na milion słów.

DEFINITION

„część składowa jakiejś całości, jeden z elementów czegoś" (USJP), „element składowy jakiejś całości" (SWJP)

OTHER MEANINGS

W matematyce „każda z dodawanych do siebie liczb, dających sumę" (USJP).

USAGE

Słowo z języka ogólnego, nienacechowane. W przeliczeniu na milion słów obecne najczęściej w tekstach urzędowych, internetowych nieinteraktywnych, naukowo-dydaktycznych i informacyjno-poradnikowych (źródło: funkcja Profil w wyszukiwarce PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od skład (z parafrazą ‘coś wchodzącego w skład czegoś'), co od kłaść, a to z psł. *klasti.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin ani SWil, pojawia się dopiero w SWar (t. 6, 1915), na pierwszym miejscu w znaczeniu już dziś zapomnianym: „ten, co utrzymuje skład towarów", na drugim w znaczeniem współczesnym: „część składowa ciała jakiegokolwiek, zwłaszcza chemiczna, ciało wchodzące w skład czego". Zarówno definicja, jak przykłady podane w słowniku sugerują, że dzisiejsze znaczenie pojawiło się w XIX w. w tekstach naukowych (w chemii, biologii, matematyce).

COLLOCATIONS

składnik

główny ~, integralny, istotny, kluczowy, konieczny, najważniejszy, nieodłączny, nieodzowny, nieusuwalny, niezbędny, podstawowy, stały, trwały, ważny, zasadniczy, znaczący ● cenne ~i, dodatkowe, najcenniejsze, nowe, odpowiednie, potrzebne, wartościowe, wymagane ● szkodliwe ~i, toksyczne ● aktywne ~i, naturalne ● następujące ~i, niektóre, określone, pewne, poszczególne, pozostałe, rozmaite, wybrane, wymienione ● codzienny ~ (diety), elementarne ~i (materii), zmienne ~i (wynagrodzenia)

~i chemiczne, mineralne, odżywcze, organiczne, pokarmowe, roślinne ● ~i majątkowe, materialne (majątku) ● ~ czynny ● ~i tworzące coś, zawarte w czymś

~i aktywów (finansowych), czynszu, kapitału, kosztów, majątku, mienia, portfela (inwestycyjnego), wynagrodzenia ● ~i ciasta, jakiejś potrawy, sałatki, sosu ● ~i diety, pożywienia, żywności ● ~i kosmetyku, leku, preparatu, jakiegoś produktu ● ~i komórek, krwi, organizmu ● ~i atmosfery, odpadów, powietrza, spalin, wody ● ~i przyrody, środowiska ● ~i jądra (atomu), materii ● ~i pakietu (np. Microsoft Office), jakiegoś procesu, programu, struktury czegoś, systemu, jakiegoś układu, zestawu ● ~i jakiegoś pochodzenia (np. roślinnego) ● ~ kultury, miłości, jakiegoś świata, życia

~i do produkcji czegoś

gospodarowanie ~ami (mienia), wycena ~ów (majątkowych), sprzedaż ● pobieranie ~ów (pokarmowych) ● ilość ~ów, proporcje, wartość, większość, zawartość jakichś ~ów, zespół ● wykaz ~ów, zestawienie

łączyć ~i, mieszać

coś jest ~iem czegoś, stanowi składnik czegoś, zawiera jakieś ~i

jakieś ~i występują gdzieś

witaminy i ~i mineralne, woda i ~i pokarmowe

dużo ~ów, kilka, wiele

EXAMPLES

Nie ma wątpliwości, że w każdej z naszych hut szklanych można by stopić ten kamyk na zwykłym ogniu, nie potrzebując doń dodawać żadnych innych składników. (Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie, 1805, tłum. Jan Chojecki, 1847)

Nadmieniony sposób napełniania butelek wodami żelazistymi zabezpiecza je tak dalece od rozkładu, iż woda nasza nawet po najdłuższym, bo całorocznym swym przechowywaniu, zawiera najważniejsze swe składniki (dwuwęglan żelazawy) w stanie rozpuszczenia w wodzie, nie tracąc bynajmniej ze swej skuteczności, jakiej się z wody na miejscu przy zdroju używanej mamy prawo spodziewać. (M. Zieleniewski, Obraz ruchu i postępu zakładu zdrojowego w Krynicy w roku 1867, „Tygodnik Lekarski", 1868, nr 21)

Argon, nowy składnik powietrza atmosferycznego. Przez d-ra Jana Roszkowskiego. (Spis rzeczy, „Ateneum", 1895, t. 2)

Gubimy się w swej własnej duszy, nie umiejąc ani określenia, ani nazwy znaleźć dla rozmaitych jej składników, nie wiedząc, że w jej głębi drzemią instynkty zdolne w odpowiedniej chwili nad całym naszym jestestwem zapanować. (Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, 1902)

W pojęciu: „praca organiczna" widnieje przede wszystkim najwalniejszy jej składnik: praca, samo się przez się rozumie, że celowa. (Praca organiczna, „Rozwaga", 1916, nr 2)

Powstają tu dwie odrębne kwestie: 1) jak oszacować składniki majątkowe, 2) jak obliczyć wysokość kapitału, który reprezentują jedynie pozycje buchalteryjne (...). (W. J. Szatensztejn, Bilanse w złotych, „Przemysł i Handel", 1924, nr 22)

(...) leży w istocie twórcy, że on poszczególne składniki twórczości starannie dobiera, że je do siebie przystosowuje i w jedną zwartą, szczelną całość łączy, że organizuje. (Przedsiębiorca i właściciel, producent i kupiec, „Gazeta Handlowa", 1931, nr 52)

W okresie inflacji, wskutek niezmiernego obniżania rzeczywistej płacy roboczej, praca ludzka – konieczny składnik kosztów produkcji – stawała się niesłychanie tania. (Franciszek Ryszka, Noc i mgła, 1962)

(...) otóż tarcze hamulcowe i sprzęgłowe samochodów robione są z mieszanek, których podstawowym składnikiem jest azbest (...). (Potrzeby załóg robotniczych w dziedzinie ochrony zdrowia, „Ochrona Pracy", 1980, nr 11–12)

Polecam przepis na pstrąga z cebulką. Składniki: pstrąg, olej, przyprawa wegeta, mąka, cebula. (Aby chleb i jadło trzymało się domu..., „Dziennik Człuchowski", 23.12.1999)

DERIVATIVES

składnikowy

GENERAL DISCUSSION

Wyrazy składnik i młodszy od niego komponent mają to samo znaczenie etymologiczne i realne, różnią się natomiast zakresem użycia i łączliwością leksykalną. Komponent – jako słowo rozpoznawalnie obce – sprawia wrażenie „mądrzejszego", erudycyjnego, co znajduje odzwierciedlenie w tym, że występuje przede wszystkim w tekstach informacyjno-poradnikowych i naukowo-dydaktycznych. Dystrybucja stylistyczna składnika jest bardziej wyrównana.

Obraz kolokacyjny komponentu – ponieważ jest to słowo rzadsze – jest uboższy, ale zawiera kolokacje, których nie ma w obrazie kolokacyjnym składnika. Należą one, po pierwsze, do terminologii informatycznej i w ogóle technicznej (np. komponenty bazodanowe, sieciowe, komponenty komputera, oprogramowania, instalować komponenty, testować, części i komponenty), po drugie, do terminologii psychologicznej (np. komponent afektywny, behawioralny). Kolokacje wyrazu składnik nie należą zaś do leksyki fachowej, lecz ogólnej, a tematycznie wiążą się z potrawami, kosmetykami, lekami i innymi substancjami, z organizmem żywym i środowiskiem naturalnym, z budową materii, poza tym zaś – ze sferą ekonomii.

Kolokacje poświadczone w NKJP zdają sprawę z typowych skojarzeń i znajdują częściowe potwierdzenie w obrazach Google: obrazy zindeksowane ze słowem komponent to głównie elementy urządzeń elektronicznych, natomiast obrazy zindeksowane ze słowem składnik to przede wszystkim potrawy, na drugim miejscu kosmetyki.

W przepisach kulinarnych używa się słowa składniki, nie komponenty, tak samo na opakowaniach kosmetyków i leków (choć w wypadku leków jeszcze częstsze jest słowo skład). W internetowym katalogu Biblioteki Narodowej publikacje zaczynające się słowem składniki należą głównie do biologii, chemii, biotechnologii, natomiast publikacje ze słowem komponenty na początku są mniej liczne i tematycznie zróżnicowane.

Trudniej wskazać różnicę w użyciu wariantów komponent i komponenta, gdyż ten drugi, jako znacznie rzadszy, nie pozwala na automatyczne wyszukanie kolokacji, poza tym większość form może reprezentować jednocześnie oba warianty, więc nie jest diagnostyczna. Kwerendy w NKJP wykonane dla form jednoznacznych: komponenta, komponentę, komponentą pozwalają jednak zauważyć, że używa się ich częściowo inaczej niż słowa komponent – nie w dziedzinie informatyki i techniki, ale raczej psychologii i humanistyki.

Ogólnie biorąc, obce słowo komponent funkcjonuje głównie w dziedzinie techniki informatycznej i psychologii, rodzimy składnik obsługuje zaś sferę szerszą i bliższą doświadczeniom oraz zainteresowaniom przeciętnego człowieka, obejmującą np. żywienie, zdrowie i ochronę środowiska. Z dwóch wariantów: komponent i komponenta drugi, dziś rzadszy i nacechowany, ma charakter poniekąd „elitarny", gdyż używany jest raczej w odniesieniu do spraw abstrakcyjnych (uczuć, idei) niż konkretnych.

REFERENCES

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

NSPP: Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski. Warszawa: PWN, 1999.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, S. Szober. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1937.

SPP: Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska. Warszawa: PWN, 1973.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

11.12.2013