LOANWORD

symptom

DEFINITION

„oznaka czegoś, zwykle jakiegoś ujemnego zjawiska, często choroby; objaw, przejaw" (USJP);

„objaw, oznaka czegoś, najczęściej jakichś ujemnych zjawisk" (SWJP).

USAGE

Według USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych, rzadsze w informacyjno-poradnikowych i publicystycznych, jeszcze rzadsze w literackich i konwersacyjnych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. symptôme, z łc. symptoma, gr. sýmptōma ‘przypadek' (WSWO).

WORD HISTORY

W obocznej formie symptomat słowo obecne w indeksie haseł SPXVI. W tejże formie bogato poświadczone w kartotece SJPXVII, ale wyłącznie cytatami w liczbie mnogiej i niemal wyłącznie dotyczącymi objawów chorób (jedyny cytat niemedyczny pochodzi z 1733 r.). Tamże dwa przykłady przymiotnika symptomatyczny, starszy z końca XVII w.

Późniejszy wariant symptom poświadczony w 2. poł. XVIII w. (zob. cytaty niżej), ale w słownikach długo nieobecny. Nie ma go w Nowym dykcjonarzu Troca ani SJPLin, pojawia się w SWil, obok dwóch innych: symptomat i symptoma, w znaczeniu medycznym (na pierwszym miejscu) i ogólnym, przenośnym. Rodzinę wyrazową w SWil uzupełniają: symptomatyczny, symptomatologia i symptomatologiczny.

W SWar symptoma oznaczona krzyżykiem jako rzadka, w innych słownikach międzywojnia nieobecna, w Słowniku ortoepicznym Szobera napiętnowana jak błąd. W SJPDor warianty symptom i symptomat potraktowane równorzędnie, w późniejszych słownikach drugi z nich oznaczany jako przestarzały lub pomijany. W NKJP w tekstach powstałych po 1989 r. symptomat niemal nie występuje.

DERIVATIVES

Bez wyrazów pochodnych: symptomatyczny i symptomatologia też zostały zapożyczone.

VARIANT

symptom

PRONUNCIATION

[symptom]

GRAMMAR

Rzeczownik męski rzeczowy, symptomu, symptomie, symptomy, używany głównie w liczbie mnogiej. Składnia: symptom – czego lub symptom – że...

FREQUENCY

Około 6 na milion słów.

COLLOCATIONS

symptom

groźne ~y, niepokojące ● charakterystyczne ~y, klasyczne, typowe ● negatywne ~y, pozytywne ● widoczne ~y, wyraźne ● najmniejsze ~y, pierwsze

~y chorobowe, somatyczne

~y choroby, depresji, stresu, uzależnienia, zaburzeń, zmęczenia ● ~y braku czegoś, kryzysu, rozkładu, upadku, zagrożenia ● ~y ożywienia (gospodarczego), poprawy, wzrostu, zmian

brak ~ów czegoś, występowanie

dostrzegać ~y czegoś, widać ~y czegoś

coś jest ~em czegoś, stanowi ~ czegoś

występują ~y, pojawiają się

~y świadczące o czymś, wskazujące na coś

EXAMPLES

(...) gdy się choroba rozmoże, następują inne symptomata, a potem i śmierć. (Vade mecum medicum, 1724) [za kartoteką SJPXVII]

Z tym wszystkim czuję w sobie niezwykłe symptomy,
Tęsknota mnie napada; ból jakiś kryjomy
Ryje po wszystkich członkach; w piersiach oddech krótki.
Ciemno w oczach, szum w uszach, sił zwątlonych skutki.
(Franciszek Zabłocki, Zabobonnik, 1781)

Dostałem największych potów, z oczu strumieniami woda się lała; dławienia ustawiczne i milionowe kłucia na całym ciele. Po kilkunastodniowym wypoczynku mało mi się polepszyło; jednostajne symptomata nie ustępowały. (Józef Kopeć, Dziennik podróży, 1837)

Już od Zygmunta III zaczynano się przebierać po europejsku, a zarzucać strój narodowy. Na pozór nie miało to żadnego znaczenia, było drobnostką, rzeczą smaku, ale nie ma w życiu człowieka symptomu bez genezy, bez głęboko leżących przyczyn (...). (Józef Ignacy Kraszewski, Król Piast, 1880)

Polski płyciuteńki racjonalizm postępowy, polska socjaldemokratyczna parodyjka marksizmu – to są wszystko objawy narodowej dekadencji, to są symptomaty zaniku tego elementarnego poczucia, że tylko własnym, wytężonym (...) męstwem, zdołamy się wydobyć na poziom samoistnego narodowego życia. (Stanisław Brzozowski, Legenda Młodej Polski, 1906)

Do dorożki wskoczył asystent. Biały fartuch jego był poplamiony i śmierdział jodoformem. Asystent rzekł:
– Panie dyrektorze, u dwudziestego siódmego temperatura trzydzieści dziewięć i sześć i symptomy zapalenia otrzewnej.
(Michał Choromański, Zazdrość i medycyna, 1933)

Już w latach osiemdziesiątych dają się zaobserwować pierwsze symptomy zarysowujących się dopiero przemian: w osiągnięciach pracy organicznej na polu gospodarki i oświaty, w początkach aktywności społecznej chłopstwa, w programach partii robotniczych, a także w rozkwicie nauki, powieści i malarstwa. (Stefan Kieniewicz, Historia Polski 1795–1918, 1968)

A jednak z kryzysu ideowego, którego owocem i symptomem są Treny, poeta nie wyszedł pokonany. (Jerzy Ziomek, Renesans, 1973)

Symptomem ostatecznego bezwładu i paraliżu Stanów była sprawa zakładników. W dotychczasowej praktyce Ameryka nigdy nie prowadziła rozmów z terrorystami. („Kultura" [Paryż], 1981, nr 400–401)

Kreml ocenił układ monachijski jako objaw niemocy Francji oraz symptom całkowitej dewaluacji systemu aliansów francuskich w Europie. (Waldemar Michowicz, Historia dyplomacji polskiej, 1995)

(...) czasem otoczenie przez długie lata może nie dostrzec symptomów, że coś się w rodzinie złego dzieje. (Alicja Giedroyć, Kto zna prawdę?, „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska", 15.10.2004)

SYNONYM

objaw

PRONUNCIATION

[objaw]

GRAMMAR

Rzeczownik męski rzeczowy, objawu, objawie, objawy, używany głównie w liczbie mnogiej. Składnia: objaw – czego lub objaw – że...

FREQUENCY

Około 32 na milion słów.

DEFINITION

„widoczny znak, który coś objawia, uzewnętrznia; przejaw, symptom, oznaka" (USJP);

„znak będący wyrazem czegoś, uzewnętrznieniem czegoś; symptom, oznaka" (SWJP).

USAGE

Słowo neutralne stylistycznie. W NKJP najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych i informacyjno-poradnikowych, rzadsze w literackich i publicystycznych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od objawić się, z psł. *aviti ‘czynić jawnym, widocznym, znanym'; słowo spokrewnione z rzeczownikiem jawa (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SPXVI, choć są tam objawiać i objawić, nieobecne także w Thesaurusie Knapiusza i Nowym Dykcjonarzu Troca. Zanotowane w SJPLin z definicją ‘objawienie' i cytatem z ostatniej dekady XVIII w., także w obocznych postaciach objawa i objawiny, z których pierwsza w cytacie z pocz. XVII w. Żadnego z tych wariantów nie ma jednak w kartotece SJPXVII.

W SWil nadal w obocznych formach objaw i objawa i z definicją ‘objawienie'. W SWar objawa oznaczona już jako rzadka, a na drugim miejscu pojawia się współczesne znaczenie: „wystąpienie na jaw, przejaw, wyraz, oznaka, znak, symptom, symptomat".

COLLOCATIONS

objaw

alarmujące ~y, groźne, negatywne, niekorzystne, niepokojące, niepożądane, patologiczne, złe ● dokuczliwe ~y, nieprzyjemne, przykre, uciążliwe ● ciężkie ~y, lekkie, nasilone, ostre, poważne, silne ● charakterystyczne ~y, główne, klasyczne, najczęstsze, podstawowe, typowe, znane, normalny ~, zwykły ● widoczne ~y, wyraźne ● pierwsze ~y, początkowe, wczesne ● identyczne ~y, podobne, zbliżone ● jedyny ~, najmniejsze ~y ● dziwne ~y, ewidentne, zewnętrzne ● dobry ~, pozytywny, zdrowy

~y alergiczne, autystyczne, bólowe, chorobowe, depresyjne, grypopodobne, lękowe, nerwicowe, psychotyczne ● ~y fizjologiczne, fizyczne, kliniczne, neurologiczne, psychiczne, psychosomatyczne, skórne, somatyczne ● ~y ogólne, uboczne, wtórne

~y choroby, ciąży, kaca, klimakterium, menopauzy, przekwitania, starzenia, stresu, zmęczenia ● ~y ADHD, AIDS, alergii, astmy, autyzmu, cukrzycy, depresji, gorączki, grypy, infekcji, nadciśnienia, nadpobudliwości, nerwicy, niedoboru czegoś, niedostosowania (społecznego), niestrawności, padaczki, przeziębienia, raka, schizofrenii, szaleństwa, uczulenia, udaru, uszkodzenia czegoś, uzależnienia, wstrząśnienia mózgu, zaburzeń, zaczadzenia, zakażenia, zapalenia czegoś, zatrucia, zawału ● ~y buntu, lęku, niechęci do czegoś, niepokoju, niezadowolenia, kryzysu, paniki, patologii, radości, strachu, sympatii, współczucia, ~ dyskryminacji, lekceważenia kogoś lub czegoś, miłości, słabości, zdrowia ● ~y pacjenta

brak jakichś ~ów, nasilenie, nawrót, obecność, powstanie, ustąpienie, wystąpienie, zaostrzenie, zmniejszenie ● leczenie ~ów, przyczyny ~ów, rodzaj, zmienność, zespół jakichś ~ów

mieć jakieś ~y, odczuwać, wykazywać, zdradzać ● usunąć ~y czegoś, złagodzić ● lekceważyć jakieś ~y, znosić ● dostrzec jakieś ~y, rozpoznać, stwierdzić, zaobserwować, zauważyć ● potraktować coś jako ~ czegoś, uważać coś za ~ czegoś, uznać

coś daje jakieś ~y, powoduje, wywołuje ● coś łagodzi ~y, nasila, usuwa, zmniejsza, zwalcza ● coś jest ~em czegoś, stanowi ~ czegoś, do ~ów czegoś należą...

~y narastają, pojawiają się, trwają, ustępują, utrzymują się, występują ● ~y przypominają coś, sugerują, świadczą o czymś, wskazują na coś

~y i skutki, przyczyny i ~y

~y towarzyszące czemuś, związane z czymś ● następujące ~y, opisane, powyższe, wymienione

dziecko z objawami czegoś, kobieta, osoba, pacjent

EXAMPLES

Siedzący tryb życia zniszczył jego zdrowie. Dostał boleści w biodrach, bólu w krzyżach, piasku w pęcherzu i wszystkich objawów zapowiadających podagrę. (Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie, 1805, tłum. Jan Chojecki, 1847)

Pracuje gorliwie w idei odrodzenia, majątkiem i własnym udziałem popiera silnie każdy cel narodowy, każdy blask i objaw narodowego ducha (...). (Walery Łoziński, Zaklęty dwór, 1859)

(...) chude ramiona swe w wytartych rękawach zaokrąglił dokoła kibici siostry i mocno ją kilka razy w czoło pocałował. (...) Objawy czułości bywały u niego tak rzadkie, że takiego, jak teraz, prawie nie pamiętała. (Eliza Orzeszkowa, ABC, 1886)

A zresztą może to wcale nie dżuma. Pierwsze objawy bywają mylne. Może zwyczajna niedyspozycja żołądkowa. (Bruno Jasieński, Palę Paryż, 1929)

Na wspólnym zebraniu członków PPS i PPR w Fordonie powzięto rezolucję stwierdzającą, że obie partie dążyć będą do jeszcze ściślejszej współpracy, zwalczając wszelkie objawy sekciarstwa partyjnego. (Teren realizuje koncepcję jednolitego frontu, „Robotnik", 1947, nr 240)

Objawem wadliwego działania zaworka iglicowego jest przelewanie się paliwa w komorze pływakowej (...). (Aleksander Ogrodzki, Gaźniki G43 w pojazdach wojskowych i cywilnych, „Przegląd Wojsk Lądowych", 1962, nr 4

Generalny zarzut można sprowadzać do powierzchowności i poprzestawania na objawach zjawisk, zdarzeń i faktów wymagających krytyki. (W naszym obiektywie, „Prasa Polska", 1980, nr 7)

Na własne oczy widziałem objawy oczywistego zbiorowego szaleństwa. (Adam Michnik, Józef Tischner, Jacek Żakowski, Między Panem a Plebanem, 1995)

To był prawdziwy szok. Przez całe życie nie miałam najmniejszych dolegliwości, żadnych objawów, że cokolwiek może być nie tak z moim zdrowiem. (Alicja Giedroyć, Kobieta też ma serce, „Gazeta Wyborcza", 12.09.2003)

DERIVATIVES

objawowy, objawowo, bezobjawowy, bezobjawowo, pełnoobjawowy

GENERAL DISCUSSION

Oba wyrazy mają negatywną prozodię semantyczną, tzn. występują przede wszystkim w kontekstach, w których mowa o zjawiskach niepożądanych: chorobach, kryzysach politycznych i gospodarczych, niepokojach, ogólnie biorąc – patologiach i anomaliach. W obrazie kolokacyjnym objawu więcej jest jednak zjawisk pozytywnych, i to nie tylko dlatego, że kolokator dla tego rzeczownika – jako mającego znaczenie wyższą frekwencję – znajduje więcej istotnych statystycznie połączeń. O różnicy można przekonać się, porównując frekwencję wybranych kolokacji w NKJP: na przykład w lewostronnym kontekście sympatii, radości i miłości słowo objaw (zwykle w liczbie mnogiej) występuje, odpowiednio, 15, 10 i 8 razy, podczas gdy symptom w tej pozycji nie pojawia się ani razu.

Choć dystrybucja stylistyczna symptomów i objawów, w takim zakresie, w jakim ujawnia ją funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP, jest podobna, to przy bliższym oglądzie i tu można zauważyć różnicę: o symptomach częściej mówi się w kontekstach społecznych, politycznych i gospodarczych, o objawach – w medycznych. Na przykład symptomy kryzysu przeważają w NKJP nad objawami kryzysu w stosunku 3 : 2, wbrew ogólnej, pięciokrotnej przewadze objawów nad symptomami, ale przewaga objawów choroby nad symptomami choroby wynosi 5 : 1, czyli jest zgodna z ogólną frekwencją względną objawów i symptomów. Co więcej, gdy chodzi o nazwy konkretnych chorób i zaburzeń, objawy zyskują przewagę większą od średniej, np. objawy alergii, objawy grypy i objawy zawału występują w NKJP, odpowiednio, 44, 37 i 15 razy, podczas gdy odpowiednie liczby dla symptomów alergii, symptomów grypy i symptomów zawału wynoszą 0, 1, 0. Podobnie jest w połączeniach z przymiotnikami: objawy alergiczne, bólowe i psychiczne mają w NKJP po kilkanaście wystąpień, podczas gdy symptomów alergicznych, bólowych ani psychicznych nie ma wcale.

Tendencję do preferowania synonimów rodzimych w medycynie, a obcych w ekonomii, polityce, ale także np. w antropologii kulturowej, można zauważyć także w innych parach synonimicznych opisanych w niniejszej witrynie, por. artykuły infekcja – zakażenie, menstruacja – miesiączka, stagnacja – zastój, stymulować – pobudzać. W pewnym stopniu ma ona związek ze świadomym polszczeniem terminologii medycznej, którego przejawem jest istnienie dziś dubletów typu szkarlatyna i płonica. Nie można jednak całego zjawiska sprowadzać wyłącznie do stosunkowo niedawnych zabiegów purystycznych, przeprowadzonych w XIX i XX w., ponieważ są też w terminologii medycznej pary synonimiczne obco-polskie o długiej historii, np. puls i tętno (oba wyrazy w użyciu od XVI w.) lub infekcja i zakażenie (oba w użyciu od XVII w.).

REFERENCES

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

Słownik ortoepiczny. Jak mówić i pisać po polsku, S. Szober. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1937.

Słownik polszczyzny XVI wieku, indeks haseł, http://www.spxvi.edu.pl/indeks/.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

2.01.2014