LOANWORD

voodoo

VARIANTS

W polszczyźnie ogólnej voodoo, rzadziej wudu. Kulturoznawcy wolą pisownię wodu, zgodną z wymową haitańskiej nazwy vodou, zob. Kolankiewicz (2009). Okazjonalnie spotyka się też inne formy, np. fr. vaudou.

DEFINITION

Nowy leksykon PWN (pod hasłem vaudou): „synkretyczny kult rel. na Haiti; stanowi amalgamat afryk. wierzeń animistycznych i idei oraz wyobrażeń rel. pochodzących z katolicyzmu".

Definicje w słownikach językowych oddają popularne wyobrażenia na temat voodoo, eksponując elementy czarów i magii, por.:

SWJP (pod hasłem voodoo): „rodzaj prymitywnej religii pochodzącej z Afryki Zachodniej, rozpowszechnionej wśród Murzynów na Haiti i innych wyspach Morza Karaibskiego, a także w płd. stanach USA, której rytualne obrzędy (czary, popadanie w trans itp.) mają na celu nawiązania łączności z przodkami i bóstwami animistycznymi";

USJP (pod hasłem wudu): „rodzaj magii pochodzenia afrykańskiego, praktykowanej do dziś przez Murzynów na Haiti i w USA, w której rytualne obrzędu i zabiegi mają na celu nawiązanie łączności z duchami przodków i z bóstwami animistycznymi";

WSWO (pod hasłem wudu): „kult religijny uprawiany głównie przez czarnych mieszkańców Haiti i południa Stanów Zjednoczonych, łączący elementy katolickie z dawnymi wierzeniami afrykańskimi i magią, którego głównym rytuałem jest przywoływanie duchów wcielających się w uczestników obrzędu znajdujących się w tanecznym transie".

Częścią tych popularnych wyobrażeń jest kojarzenie voodoo z laleczkami służącymi rzekomo do szkodzenia ludziom, których reprezentują, i z postacią zombie, martwego ciała ożywionego za pomocą praktyk magicznych. Por. też przykład zacytowany w SWJP: „Cóż z tego, że słyszał o mordach rytualnych wyznawców voodoo?".

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Voodoo to religia powstała w XVI–XVIII w. na Haiti – we francuskiej kolonii Saint-Domingue, zajmującej zachodnią część wyspy – wśród niewolników pochodzących z ludów zachodnioafrykańskich, poddawanych chrystianizacji. Dziś praktykowana nie tylko na Haiti, ale też w niektórych innych państwach karaibskich, na południu USA, w Brazylii i w swojej kolebce – zachodniej Afryce.

Voodooo łączy elementy wierzeń afrykańskich, chrześcijańskich i indiańskich. Jego wyznawcy uznają jednego Boga, stwórcę świata, ale kult oddają wielu miejscowym lub afrykańskim duchom czy też bóstwom, które utożsamiają z lokalnymi bądź afrykańskimi bogami, ubóstwionymi przodkami lub katolickimi świętymi. Komunikują się z nimi w rytualnych obrzędach, przy dźwiękach bębnów, wchodząc w trans i pozwalając, by duchy opanowały ich ciało.

Popularny obraz voodoo jako religii, której należy się bać, związanej z satanizmem i czarną magią, został stworzony sztucznie przez amerykańskie elity polityczne i religijne, we współpracy z przemysłem filmowym w Hollywood, z obawy przed antyamerykańskim powstaniem na Haiti w czasie okupacji wyspy przez USA (http://en.wikipedia.org/wiki/Haitian_Vodou). Wcześniej, w okresie niewolnictwa, kreowanie negatywnego wizerunku voodoo mogło służyć plantatorom do zagłuszania sumień (na zasadzie: skoro jego wyznawcy są tak źli i prymitywni, to słusznie muszą ciężko pracować).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od ang. voodoo, z haitańskiego (kreolskiego) vodou, z afr. vodun ‘bóstwo, duch' (słowo z języka fon, używanego przez lud Fonów w płd. Dahomeju, dziś Beninie).

WORD HISTORY

Słowo szerzej znane w polszczyźnie od lat 90. XX w., choć sporadycznie trafiało się wcześniej (zob. pierwszy cytat niżej). Zanotowane w Słowniku wyrazów obcych Kopalińskiego (1967) aż w czterech wariantach: voodoo, voudou, wodun i wudu. Nieustabilizowana pisownia świadczy o jego rzadkim występowaniu wówczas.

W Wielkim słowniku angielsko-polskim Stanisławskiego (1964) tłumaczone omownie i nieściśle: „1. wiara w czary <w gusta> 2. praktyki czarodziejskie". Nieobecne w Wielkim słowniku polsko-angielskim tego autora (1980), nawet w części suplementowej. Nieobecne też w Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN (1962–1970).

Od 1991 r. w formie voodoo, a od 1994 r. w formie wudu poświadczone w Archiwum Gazety Wyborczej. Nieobecne w Słowniku ortograficznym języka polskiego PWN (1992), mającym ponad sto tysięcy haseł, zanotowane jednak w Nowym słowniku ortograficznym PWN (1996), od razu w pisowni voodoo i wudu. W niektórych innych słownikach z tego okresu, np. w Słowniku wyrazów obcych PWN (1995), przytaczane tylko w formie spolszczonej.

DERIVATIVES

Wyrazów pochodnych brak, w szczególności nie ma w polszczyźnie odpowiedników ang. słów voodooism ‘inaczej voodoo' oraz voodooist ‘wyznawca voodooo'.

VARIANT

voodoo

PRONUNCIATION

[wudu]

GRAMMAR

Rzeczownik nijaki, nieodmienny.

FREQUENCY

Około 0,5 na milion słów.

USAGE

Wariant nacechowany obcością, o zwracającej uwagę pisowni. W NKJP najczęstszy w beletrystyce, tekstach informacyjno-poradnikowych i prasowych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

COLLOCATIONS

voodoo

czarownik ~, kapłan, szaman, wyznawca

Ze względu na niską frekwencję słowa kolokator NKJP nie znajduje więcej istotnych statystycznie połączeń.

EXAMPLES

Badania doświadczalne na zwierzętach mogą wskazywać na to, że istotną przyczyną w wypadkach tzw. „psychicznej śmierci" (śmierć voodoo) jest całkowita utrata nadziei. (Antoni Kępiński, Melancholia, 1974)

(...) kapłani voodoo, pytani przez wiernych, czy nowojorski pakt przyniesie poprawę losu haitańskiego ludu, odpowiadali wczoraj, że tak być może, ale pewnie nie będzie. (Mirosław Banasiak, Haiti, „Gazeta Wyborcza", 19.07.1993)

Nieoficjalną, ale panującą religią voodoo stało się na Haiti. Miejscowa biedota wierzy, że za pomocą zaklęć voodoo można dokonać wszystkiego: wyleczyć chorobę, przywołać deszcz, a nawet pokonać armię amerykańską. (Flesz, „CKM", 1999, nr 5)

Gang przemycał kobiety z Nigerii przez Hiszpanię do Niemiec. Przestępcy straszyli je czarami voodoo i zmuszali do prostytucji (...). (Sutenerzy straszyli kobiety czarami voodoo, „Gazeta Pomorska", 20.08.2009)

VARIANT

wudu

PRONUNCIATION

[wudu]

GRAMMAR

Rzeczownik nijaki, nieodmienny.

FREQUENCY

Około 0,2 na milion słów.

USAGE

Wariant spolszczony, o pisowni dostosowanej do wymowy. Jego dystrybucja stylistyczna w NKJP mało miarodajna ze względu na niewielką liczbę wystąpień słowa.

COLLOCATIONS

wudu

Ze względu na bardzo niską frekwencję słowa kolokator NKJP nie znalazł żadnych połączeń.

EXAMPLES

Na nowoczesną modłę przerobione zostały [w Dziadach Mickiewicza] sceny obrzędowe, które w wykonaniu Krzysztofa Majchrzaka, wyposażonego w długie włosy, zwierzęcą czaszkę na szyi oraz bębenek, przypominają afrobrazylijskie rytuały wudu. (Roman Pawłowski, Rząd tele-dusz, „Gazeta Wyborcza", 8.11.1997)

Gwałtownym ruchem wbiła grubą szpilkę prosto w laleczkę wudu. W wyobraźni widziała, jak znienawidzona rywalka wyje z bólu, trzymając się za serce. (Ewa Siarkiewcz, Kuźnia głupców, 2009)

GENERAL DISCUSSION

Zapożyczone do polszczyzny voodoo zwraca uwagę swoją pisownią. Rzadka u nas litera v, równie rzadkie podwójne oo, w dodatku powtórzone, intrygują i nie pozostawiają wątpliwości, że mamy do czynienia ze słowem obcym. Obca, wręcz egzotyczna, jest też jego treść, związana z odległą geograficznie i kulturowo religią. W porównaniu ze spolszczonym wudu i preferowanym przez specjalistów wodu, jest voodoo słowem bardziej ekspresywnym, tzn. swoją formą lepiej sugerującym swoją treść.

Ikoniczne walory tego słowa nie sprowadzają się jednak tylko do relacji: obca forma – obcy desygnat. Niezwykła, wręcz tajemnicza pisownia harmonizuje z elementem magii i tajemnicy, obecnym w popularnych wyobrażeniach na temat voodoo. Także pod tym względem wudu to słowo mniej ekspresywne.

Jednym z przejawów adaptacji zapożyczeń leksykalnych jest dostosowywanie ich pisowni do wymowy. W wypadku voodoo pierwszy krok został zrobiony – weszła do użycia forma wudu, zgodna z wymową. Na przeszkodzie w jej dalszym upowszechnieniu mogą jednak stanąć większe walory ekspresywne formy graficznie obcej. Podobny efekt zaobserwowano w wypadku pary jazz – dżez (zob. w niniejszej witrynie): tam też korelacja formy i treści, silniejsza w wypadku pisowni jazz niż dżez, jest prawdopodobnie przyczyną, dla której w niemal sto lat po zapożyczeniu tego słowa do języka polskiego jest ono wciąż używane przede wszystkim w pisowni obcej.

REFERENCES

Archiwum Gazety Wyborczej, http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/0,0.html.

Haitian Vodou (w:) Wikipedia. The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Haitian_Vodou.

Kolankiewicz L. (w:) Poradnia Językowa PWN, http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=10269.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy leksykon PWN. Warszawa: PWN, 1998.

Nowy słownik ortograficzny wraz z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański. Warszawa: PWN, 1996.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

Słownik ortograficzny języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji, red. M. Szymczak, wyd. XV. Warszawa: PWN, 1992.

Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, W. Kopaliński. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967.

Słownik wyrazów obcych. Wydanie nowe, red. E. Sobol. Warszawa: PWN, 1995.

SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj. Warszawa: Wilga, 1996.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 1–13. Warszawa: PWN. 1962–1970.

Wielki słownik angielsko-polski, J. Stanisławski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1964.

Wielki słownik polsko-angielski, J. Stanisławski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

10.01.2015