LOANWORD

toksyczny

DEFINITION

„mające trujące właściwości, wywołujący zatrucie; trujący", np. środek silnie toksyczny (USJP); także przenośnie: „wywierający na kogoś silnie negatywny, destrukcyjny wpływ", np. toksyczni ludzie (tamże)

USAGE

Słowo najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych, w drugiej kolejności – urzędowych, w trzeciej – informacyjno-poradnikowych. Rzadkie w utworach literackich (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

„wywołany przez toksyny, spowodowany zatruciem", np. toksyczne uszkodzenie wątroby (USJP)

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. toxique, z łc. toxicum ‘trucizna', z gr. toksikón, co skrótem od toksikón phármakon ‘trucizna do strzał', z gr. tókson ‘łuk'. Pierwotnym znaczeniem gr. toksikón było więc ‘odnoszący się do łuku' (OED).

WORD HISTORY

Słowo używane od poł. XIX w., z początku jako termin specjalistyczny, zob. cytaty niżej. Nieobecne w SWil (choć jest tu toksykolog i toksykologia), zanotowane dopiero w SWar (t. 7, 1919), z kwalifikatorem lek. (lekarski) i definicją: „zjadliwy, jadowity, trujący". Rodzina wyrazowa w SWar dużo bogatsza niż w SWil, obejmuje dodatkowo wyrazy: toksyczność, toksykacja, toksykologiczny, toksyna, toksynowy i wiele terminów specjalistycznych. W języku ogólnym aż do poł. XX w. słowo mało używane, o czym świadczy jego nieobecność w większości słowników międzywojennych: SIJP (1929), PSJP (1939), SWO (1934); zanotowane zostało tylko w ESWO (1939).

W latach 90. XX w. frekwencja słowa toksyczny wzrosła, gdy nabyło ono – za ang. toxic – nowego znaczenia, stając się określeniem szkodliwych stosunków międzyludzkich. Początek dała książka Toksyczni rodzice (1992), ang. Toxic parents (1989): jej autorka, psychoterapeutka Susan Forward, w taki sposób określiła rodziców, którzy zamiast zapewniać swoim dzieciom poczucie bezpieczeństwa są wobec nich nadmiernie krytyczni, poniżają je, manipulują nimi, uciekają się do szantażu emocjonalnego, kar fizycznych, a nawet krzywdzą je seksualnie (negatywne skutki takiego wychowania ciążą potem na dorosłym życiu wychowanków). Sukces książki spowodował, że w późniejszych latach ukazało się więcej publikacji o podobnych tytułach, np. Toksyczni ludzie, Toksyczni mężczyźni, Toksyczni koledzy, Toksyczni teściowie, Toksyczne przyjaciółki, a także Toksyczna miłość, Toksyczna szkoła i Toksyczna praca (wszystkie tu wymienione przetłumaczono na język polski). We współczesnej publicystyce ok. 25% wystąpień słowa toksyczny reprezentuje to nowe znaczenie.

DERIVATIVES

toksycznie, toksyczność; także formacje prefiksalne: atoksyczny, antytoksyczny, nietoksyczny, niektóre specjalistyczne, np. endotoksyczny, fototoksyczny

VARIANT

toksyczny

PRONUNCIATION

[toksyczny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm toksyczni. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 7 na milion słów (w obliczeniu pominięto znaczenie wymienione wyżej w polu OTHER MEANINGS).

COLLOCATIONS

toksyczn|y

~e chemikalia, dioksyny, gazy, materiały, metale, odpady, opary, osady, produkty, składniki, substancje, śmieci, środki, związki · ~a chmura, ~e składowiska · ~y wpływ czegoś, ~e działanie, oddziaływanie, ~e dawki

czynniki ~e, metale, pierwiastki, substancje, środki, związki · właściwości ~e

bardzo ~y, niezwykle, silnie, wysoce

~y i szkodliwy

W użyciach przenośnych:

~y partner, szef, ~a rodzina, ~i ludzie, rodzice, ~e osoby · ~y romans, ~a miłość, praca, ~e relacje, układy, więzi, związki · ~e aktywa, papiery (wartościowe)

EXAMPLES

(...) w tego rodzaju poszukiwaniach uwzględnić należy dwie okoliczności: fizyologiczne (toksyczne) działanie na ustrój w ogóle, i na ośrodki nerwowe w szczególe (...). (H. Dobrzycki, O podskórném zastrzykiwaniu środków lekarskich, „Tygodnik Lekarski", 1868, nr 26)

(...) w leczeniu elektryzacją działamy nietylko na nerw, (...) lecz tak samo zależy nam na oddziaływaniu na tkankę otaczającą, np. w neuralgjach, przebiegających bądź to na tle infekcyjnem, toksycznem, czy degeneracyjnem. (Józef Bleiweiss, O metodzie Kowarschika w elektryzacji, „Wiadomości Lekarskie", 1934, nr 10)

Preparaty tego typu otaczają ziarenka cienką warstwą i są toksyczne tylko dla owadów, np. śmietek lub drutowców, które atakują nasiona lub siewki. (Jerzy J. Lipa, Chrońmy naszych przyjaciół, „Działkowiec", 1970, nr 5)

Dno zbiornika pokrywają toksyczne osady, miejscami 2-3-metrowej grubości. (Iwona Jacyna, Spóźniony nekrolog, „Życie i Nowoczesność", 1981, nr 555)

Zioła mogą zaszkodzić, niektóre mają silnie toksyczne działanie (...). (Monika Krężel, Nawet korzeń bez tajemnic, „Trybuna Śląska", 5.12.2003)

Por. użycia przenośne:

Jednak nie wszystkie kobiety są tak silne jak Milena, czasem latami tkwią w toksycznych związkach, mamione przez swoich żonatych kochanków obietnicami rozwodu. (Monika Krassowska, Ty i on, „Cosmopolitan", 1999, nr 4)

Od pewnego czasu szczególną popularnością cieszy się termin toksyczność. Mamy więc toksycznych rodziców, toksyczne związki, toksycznych szefów, partnerów a ostatnio również odkryto toksyczne dzieci. (Odział detoksykacji, „Gazeta Poznańska", 19.10.2002)

Uzasadnieniem wielu podejmowanych obecnie działań jest również istnienie na rynkach tzw. toksycznych aktywów o ogromnej wartości, które swoim istnieniem zagrażają funkcjonowaniu całej gospodarki. (Marek Góra, Jak nie kijem, to i nie pałką, „Polityka", 21.03.2009)

Por. wyrazy pochodne:

(...) zamilkł Wiator na kilka minut, siedział z przymkniętymi oczyma, a na czole wystąpił mu pot w kolorze błękitu pruskiego, toksycznie połyskujący. (Ireneusz Iredyński, Dzień oszusta. Człowiek epoki, 1962)

Za podstawę do oceny toksyczności zanieczyszczonego spalinami powietrza przyjmuje się zwykle zawartość w nim tlenku węgla. (Eugeniusz Kostewicz, Zanieczyszczenie powietrza w miastach spalinami silników samochodowych, „Czasopismo Techniczne", 1964, nr 1)

SYNONYM

trujący

PRONUNCIATION

[trujoncy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm trujący. Stopniowalny opisowo.

FREQUENCY

Około 5 na milion słów.

DEFINITION

„taki, który powoduje śmierć lub schorzenie żywego organizmu wskutek zatrucia albo zanieczyszczenie środowiska naturalnego; toksyczny" (USJP)

USAGE

Słowo o wyrównanej frekwencji w różnych rodzajach tekstów, co pozwala traktować je jako właściwe różnym odmianom języka (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

Bardzo nieliczne są użycia czysto imiesłowowe, rozpoznawalne po tym, że zachowują rekcję podstawowego czasownika, np. „Znachorstwo tak się rozpanoszyło w tutejszej okolicy podtrzymywane przez owczarzy, babki z Górek Zamojskich, zażegnywaczy z Zakrzówka i Makowisk trujących ludzi w różny sposób" (23 lutego 1930 r., „Gazeta Radomszczańska", 3.04.2009).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od truć, z psł. *truti ‘truć', ale także ‘zużywać, jeść'; z pie. rdzenia o znaczeniu ‘trzeć, rozcierać' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne jako wyraz hasłowy w starszych słownikach, zanotowane dopiero w SWar z definicją: „zawierający truciznę, jadowity". Nie wynika to jednak stąd, aby w funkcji przymiotnikowej nie było wcześniej używane, lecz tylko stąd, że słownikarze nie uważali, aby zasługiwało na osobne hasło (nawet w SJPDor przykłady: „Dawka trująca, Grzyb trujący" wymieniono pod hasłem truć, hasła trujący nie dając). Cytaty świadczące o adiektywizacji podstawowego imiesłowu można znaleźć już w tekstach XVII-wiecznych, zob. kartoteka SJPXVII.

COLLOCATIONS

trując|y

~y alkohol, bluszcz, czad, dym, grzyb, jad, muchomor, pył, tlenek węgla, wyciek, wywar, ~e ziele, ~e chemikalia, gazy, odpady, opary, owoce, rośliny, spaliny, substancje, wyziewy, związki · ~e działanie czegoś, właściwości czegoś

gazy ~e, grzyby, rośliny, substancje, środki · właściwości ~e

bardzo ~y, silnie, śmiertelnie

jadalny i ~y

EXAMPLES

Czyliż więc to wszystko nie jest dowodem, że trujący pierwiastek cholery znajduje się w samém powietrzu? (O leczeniu cholery za pomocą kąpieli z kwasem saletro-solnym, „Tygodnik Lekarski", 1849, nr 12)

Rzędy nagich jeszcze topoli, obłamanych przez wiatry, poodzieranych z kory, półżywych od trujących ścieków, jakie płynęły głębokim rowem od fabryk, stały wyciągniętą linią kalek ohydnych, trzęsących smutnie resztkami gałęzi i resztkami życia (...). (Władysław Reymont, Ziemia obiecana, 1899)

Zarząd C. K. O. zwrócił się do wydziału zdrowia publicznego z prośbą o wydanie okólnika o skutkach gazów trujących i o sposobach zapobiegania im. (Kuryer miejski, „Kuryer dla wszystkich", 1915, nr 159)

Azotox w proszku najlepiej rozsypać na cieplej kuchni, bo wtedy znajdująca się w nim substancja trująca ulatnia się i niszczy muchy od razu. (Brzęczące niebezpieczeństwo, „Kobieta i Życie", 1956, nr 22)

Zanieczyszczanie powietrza wielkich miast i osiedli trującymi produktami spalania stało się charakterystyczną cechą dzisiejszych czasów, przy czym poważny udział w tym mają pojazdy z silnikiem spalinowym. (Edward Wodziczko, Wtrysk benzyny zmniejsza zawartość trujących składników w spalinach, „Technika Motoryzacyjna", 1970, nr 10)

Coraz częściej mówi się o „trującej żywności" naszpikowanej rozmaitymi związkami chemicznymi dla poprawienia wyglądu, konsystencji, wydłużenia okresu przydatności do spożycia. (Beata Będzińska, Zdrowie i sprawność, „Express Ilustrowany", 16.11.2001)

Czy jest sposób, aby nie pomylić grzyba trującego z jadalnym? (Lucyna Krysiak, Grzybów trzeba się uczyć, „Dziennik Łódzki", 21.08.2004)

Por. użycia przenośne:

Oprócz tego – zawołał król z przekąsem – mój Guy, nie znajdujesz, iż jest tysiąc innych trujących mi życie okoliczności, dla których ja tu pozostać nie mogę? (Józef Ignacy Kraszewski, Infantka, 1884)

Ta trująca atmosfera personalnych rozliczeń i polowań na czarownice możliwa była z powodu wielu niezależnych od siebie okoliczności. (Maciej Kozłowski, Sprawa premiera Leona Kozłowskiego: zdrajca czy ofiara, 2005)

DERIVATIVES

trująco

GENERAL DISCUSSION

Dystrybucja stylistyczna przymiotników toksyczny i trujący zdecydowanie się różni: choć stosunek frekwencji pierwszego do drugiego w NKJP wyraża się liczbą 1,4, to w tekstach naukowo-dydaktycznych proporcja ta wzrasta do 6,7, w urzędowych wynosi ok. 6,1 a w informacyjno-poradnikowych 3,2. Spada natomiast w tekstach literackich, gdzie wynosi zaledwie ok. 0,5. Oznacza to, że autorzy prac naukowych, podręczników, poradników i tekstów urzędowych z częstością wyższą niż przeciętna sięgają po wyraz obcy, a autorzy tekstów literackich wbrew ogólnej przewadze słowa toksyczny w korpusie wybierają zazwyczaj jego rodzimy odpowiednik. Jedynie w publicystyce proporcja wystąpień badanych słów jest taka jak średnio w NKJP.

Nierówna frekwencja słowa toksyczny w poszczególnych rodzajach tekstów, najwyższa w naukowo-dydaktycznych, bardzo niska zaś w literackich, w porównaniu z wyrównaną frekwencją słowa trujący, stosunkowo częstego w beletrystyce, dodatkowo podkreśla różnicę między nimi. W pewnym stopniu pierwsze z nich zachowało swój specjalistyczny charakter z czasów, gdy w poł. XIX w. pojawiło się w polszczyźnie jako termin fachowy. Choć po stu latach było już powszechne w języku ogólnym, a w latach 90., w drodze zapożyczenia semantycznego, uzyskało nowe znaczenie, szybko spopularyzowane w mediach, jest nadal używane w kontekstach bardziej specjalistycznych od słowa trujący. Różnicę dobrze widać w obrazach kolokacyjnych: w sąsiedztwie słowa toksyczny dominują nazwy substancji wytwarzanych przez współczesny przemysł, często produktów ubocznych, słowo trujący zaś sąsiaduje także z nazwami odnoszącymi się do świata natury. Stąd też dotycząca grzybów, jagód itp. kolokacja jadalny i trujący oraz określenie śmiertelnie trujący, odnoszone do grzybów, ziół, nawet tlenku węgla, ale nie wyrobów przemysłowych.

Na pytanie, dlaczego dysfunkcjonalną rodzinę określa się jako toksyczną, a nie trującą, można odpowiedzieć po prostu: dlatego, że takie znaczenie słowa toksyczny zostało skalkowane z języka angielskiego. Na kolejne pytanie: dlaczego Susan Forward użyła słowa toxic w tytule swojej książki, dając początek jego karierze w ostatnich dekadach, a nie słowa poisonous, mimo że to ostatnie jest w angielskim używane przenośnie i w zasadzie mogłoby wystarczyć – równie łatwo odpowiedzieć się już nie da. Prawdopodobnie tak polskie słowo toksyczny, jak i angielskie toxic brzmi bardziej dobitnie od swojego synonimu, ponieważ jest rozpoznawalne jako obce, a obce człony par synonimicznych z zasady sugerują większy rozmiar denotatu, większą skalę, większe ryzyko itp., zob. dyskusję w haśle drastyczny, rażący. Czy wrażenie to nie jest subiektywne, pokażą eksperymenty psychologiczne.

Alternatywna odpowiedź na postawione wyżej pytanie – mianowicie: dlaczego Toxic parents i Toksyczni rodzice, a nie Poisonous parents i Trujący rodzice – jest taka, że wybór tej drugiej pary spowodowałby umieszczenie referentów w klasie zdominowanej przez rośliny i zwierzęta, por. trujące grzyby, jagody, zioła, trujący jad węży i skorpionów itp. Słowa toxic i toksyczny pozwalają uniknąć takich skojarzeń, przywodzą za to na myśl – czy nie bardziej groźne? – toksyczne substancje chemiczne, odpady przemysłowe i inne niechciane i szkodliwe produkty cywilizacji.

REFERENCES

ESWO: Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, red. S. Lam. Warszawa: Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego, 1939.

Forward S., Toksyczni rodzice. Warszawa: Jacek Santorski & Co., 1992.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

OED: Oxford English Dictionary, https://han.buw.uw.edu.pl/han/oed/www.oed.com/.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

PSJP: Podręczny słownik języka polskiego, Zofia de Bondy-Łempicka. Warszawa: Wydawnictwo Michała Arcta, 1939.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

SWO: Słownik wyrazów obcych. 33.000 wyrazów, wyrażeń i przysłów cudzoziemskich, wyd. 12. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1934.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

3.08.2013