LOANWORD

charytatywny

DEFINITION

„mający na celu wspieranie biednych i potrzebujących pomocy; dobroczynny, filantropijny" (WSWO), „Organizacje lub działania charytatywne mają na celu niesienie pomocy tym, którzy jej potrzebują, np. biednym, chorym lub poszkodowanym" (ISJP).

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Zob. informacje pozajęzykowe niżej w opisie przymiotnika dobroczynny.

USAGE

Według USJP słowo książkowe. Profile stylistyczne NKJP pokazują, że częstsze w publicystyce, literaturze faktu i tekstach informacyjno-poradnikowych niż w beletrystyce. Częstsze także w ogóle w tekstach prasowych niż w książkach (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od śrw. łc. charitativus ‘miłosierny', wspomagane przez fr. charitatif (dziś caritatif), za fr. charité ‘miłosierdzie', co od łc. caritas ‘szacunek, miłość' i wreszcie od łc. carus ‘drogi, miły'. Według ESJP od nm.-austr. charitativ, co z łc. kośc. charitativus, z łc. charitas (co zamiast klas. caritas).

WORD HISTORY

Słowo nieobecne u Troca ani u Lindego, nieobecne także w SWil i SWar. Nie ma go w międzywojennych słownikach wyrazów obcych Arcta ani w Słowniku języka polskiego pod red. Lehra-Spławińskiego (1939), zanotowane zostało jednak w Encyklopedycznym słowniku wyrazów obcych (1939) z definicją „miłosierny, dobroczynny". W SJPDor z jednym tylko cytatem, z 1951 r., co może świadczyć o słabym jeszcze wtedy jego rozpowszechnieniu, ale także o szczupłości redakcyjnej kartoteki w czasie prac nad tomem 1 słownika. Przez ESJP datowane na 1. połowę XX w.

DERIVATIVES

charytatywnie, charytatywność

VARIANT

charytatywny

PRONUNCIATION

[charytatywny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm charytatywni.

FREQUENCY

Około 18 na milion słów.

COLLOCATIONS

charytatywn|y

bal ~y, festyn, koncert, mecz, piknik, turniej, akcja ~a, aukcja, impreza, kwesta, loteria, zabawa, zbiórka, spotkanie ~e • działalność ~a, misja, pomoc, praca, działania ~e, dzieła, inicjatywy • program ~y, projekt, przedsięwzięcie ~e • fundacja ~a, instytucja, komisja, organizacja, placówka • stowarzyszenie ~e, towarzystwo • fundusz ~y, cele ~e • kuchnia ~a, stołówka

bal (festyn itp.) ~y na czyjąś rzecz

coś ma charakter ~y

~y i edukacyjny, ~y i opiekuńczy, ~y i społeczny • kulturalny i ~y, religijny i ~y

EXAMPLES

Kurs charytatywny odbędzie się dnia 5, 6 i 7 marca na sali Domu Królowej Jadwigi w Poznaniu, ul. Wilhelmowska Nr. 1. (Kurs charytatywny, „Przewodnik Miłosierdzia", 1918, nr 2)

(...) akcję charytatywną określić możemy jako zorganizowaną całość czynności wywodzących się z miłości chrześcijańskiej. (Kazimierz Kowalski, Akcja charytatywna – aktualnym zadaniem życia chrześcijańskiego, „Ruch Charytatywny", 1930, nr 4)

(...) organizacje, z których pierwsza miała za cel pogłębienie życia religijnego młodzieży, druga – pomoc niezamożnym studentom z jednej i kształcenie w pracy charytatywnej studentów z drugiej strony. (Człowiek, który szafował swem sercem. Śp. p. ks. Edward Szwejnic, „Nowiny Codzienne", 31.07.1934)

Misjonarze prowadzą wybitną akcję charytatywną, opiekując się licznymi rannymi. (W zbombardowanych świątyniach prez. Starzyński oglądał dzieło zniszczenia, „Express Poranny", 1939, nr 260)

Dużo czasu poświęca ks. Stanisław na działalność charytatywną . Zastępuje mu ona po części dawną działalność społeczną i polityczną. (Marian Brandys, Nieznany książę Poniatowski, 1960)

Dochody z aukcji przeznaczamy na cele charytatywne. (Wszystkie strony świata, „CKM", 2001, nr 3)

Liczne dotacje finansowe i rzeczowe przeznaczane były (...) dla domów dziecka, sierocińców i innych instytucji charytatywnych. (Feliks Jabłkowski, Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy: romans ekonomiczny, 2005)

Pomysłodawca Live Aid, Bob Geldof, poszedł w ślady George'a Harrisona, który w 1971 r. zorganizował muzyczną imprezę charytatywną na rzecz Bangladeszu. Geldof postanowił wspomóc głodującą Afrykę i skrzyknął w tym celu całą światową czołówkę rocka i popu. (Mirosław Pęczak, Magia gigów, „Polityka", 26.08.2006)

SYNONYM

dobroczynny

PRONUNCIATION

[dobroczynny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm dobroczynni.

FREQUENCY

Około 2 na milion słów. Wartość przybliżona ze względu na konieczność oszacowania na próbie losowej udziału znaczenia tu opisywanego wśród wszystkich użyć danego słowa (czyli pominięcia znaczeń wymienionych w polu OTHER MEANINGS niżej).

DEFINITION

„Dobroczynna działalność, akcja, organizacja itp. mają na celu udzielanie pomocy tym, którzy jej potrzebują, zwłaszcza finansowej" (ISJP).

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Idea niesienia bezinteresownej pomocy potrzebującym ma swoje korzenie w greckim pojęciu filantropii (etymologicznie: miłości do ludzi) i nowożytnej idei humanitaryzmu, dobroczynność jednak najwięcej dziedziczy z tradycji chrześcijańskiej, w której pomaganie potrzebującym jest nakazem religijnym. Jej współczesne formy – zorganizowane działania jednostek lub organizacji na rzecz osób ubogich, chorych, niepełnosprawnych, bezdomnych, bezrobotnych, osieroconych, uwięzionych lub w inny sposób pokrzywdzonych przez los – są zróżnicowane. Mogą obejmować dostarczanie podstawowych środków do życia: żywności, wody i odzieży, ale także tworzenie domów opieki społecznej, zapewnianie edukacji i pomocy lekarskiej oraz wspieranie instytucji charytatywnych.

Działalność filantropijna w Polsce ma długie tradycje, zob. Leś (2001). W wiekach średnich wspieraniem ubogich zajmowały się zakony, parafie i bractwa religijne, m.in. prowadząc szpitale, które wówczas pełniły raczej funkcję przytułków niż instytucji leczniczych. Dominująca rola Kościoła w działaniach dobroczynnych utrzymywała się do XVIII w., choć znane są także przykłady dobroczynności monarchów, magnaterii i arystokracji, czyniących zapisy na rzecz szpitali i szkół. W okresie oświecenia w Europie i w Polsce zwyciężył pogląd, że zamiast doraźnej pomocy lepiej dać ubogim pracę: czasem zamieniał się on w przymus pracy, np. gdy w szpitalach organizowano manufaktury, a ich pensjonariuszy poddawano przymusowej socjalizacji. W dłuższej perspektywie idea, aby dawać ludziom pracę zamiast jałmużny okazała się nośna, wrócono do niej w XIX w.

W okresie zaborów polskie instytucje charytatywne działały na ogół w konspiracji, łącząc funkcje opiekuńcze, edukacyjne i patriotyczne. W 2. poł. XIX w. wspieranie ubogich stało się elementem programu społecznego pozytywistów, stąd w prasie tego okresu wiele wzmianek o akcjach dobroczynnych, a w literaturze liczne portrety osób, zwykle kobiet, oddających się takiej działalności. Nie brak było także obrazków satyrycznych, w których typowe ówczesne formy filantropii – wystawy, loterie i bale – krytykowano jako nieskuteczne, służące raczej elitom społecznym, które dzięki nim miały okazję do działań na pokaz.

Po II wojnie światowej władze komunistyczne wykpiwały filantropię jako burżuazyjny przeżytek. Większość organizacji dobroczynnych zlikwidowano, pozostałe zostały zmarginalizowane i podporządkowane państwu. Z tego okresu pochodzi godna uwagi definicja w SJPDor, która przypomina, że w ustroju komunistycznym na nierówności społeczne z założenia nie było miejsca: „Instytucja, organizacja dobroczynna, koncert, bal itp. dobroczynny «instytucja itp. organizowana (w ustroju kapitalistycznym) w celu niesienia pomocy materialnej ubogim, np. pozostającym bez pracy»".

W pewnym sensie ideolodzy komunizmu mieli rację: po odzyskaniu pełnej niepodległości w 1989 r. i przebudowie gospodarki na wzór rynkowy odżyły w Polsce organizacje charytatywne. Należą one do szerszej grupy organizacji pożytku publicznego, których działalność jest określona ustawowo. Można uznać, że w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 r. znalazła zwieńczenie postępująca w Polsce od XIX w. instytucjonalizacja działań charytatywnych (wówczas nazywanych dobroczynnymi).

USAGE

Według USJP słowo książkowe, inteligenckie (zob. wyjaśnienie w t. 1, s. XL–XLI). Profile PELCR-y pokazują jednak, że w równej mierze książkowe, co publicystyczne, równie częste w beletrystyce, co literaturze informacyjno-poradnikowej (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

1. „skłonny do czynienia dobrze, niosący innym pomoc; miłosierny, ofiarny, uczynny" (SJPDor), np. „Królowa dobroczynna i ukochana przybyła odbierać hołd od ukochanego narodu" (cytat z 1787, za SJPDor).

2. „przynoszący korzyść; korzystny, pożyteczny, zbawienny" (SJPDor), np. dobroczynny wiatr, dobroczynny sen, dobroczynny wpływ (kolokacje wybrane z cytatów SJPDor). Różnica między tym znaczeniem a omawianym w niniejszym artykule wyraża się w szyku, por. dobroczynne działanie ziół, ale działania dobroczynne (tzn. charytatywne). Ponadto dobroczynny wpływ stopniuje się (opisowo), a cel dobroczynny nie.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Według ESJP kalka nm. wohltätig, łc. beneficus lub fr. bienfaisant.

WORD HISTORY

Słowo obecne w SPXVI, u Knapiusza, Troca i Lindego w ogólnym znaczeniu ‘czyniący dobrze'. Jako polisemiczne opisane po raz pierwszy w SWil, co w ten lub inny sposób podtrzymały następne słowniki. Cytaty dostępne w kartotece SJPXVII i w SJPDor dowodzą jednak, że już w XVII i XVIII w. słowo dobroczynny było używane zarówno w referencji osobowej (np. królowa dobroczynna), jak nieosobowej (np. duch dobroczynny, dobroczynna łaska), istniały więc warunki, aby już wtedy uznać je za polisemiczne, gdyby przyjąć inne kryteria dzielenia znaczeń. Istotna zmiana dokonała się w jego użyciu dopiero w XIX w., gdy doszło do jego specjalizacji w kontekstach związanych z działalnością charytatywną, wpisaną w program społeczny pozytywistów. Współcześnie, jak pokazuje NKJP, mniej więcej w połowie swoich użyć słowo dobroczynny jest synonimem słowa charytatywny.

COLLOCATIONS

dobroczynn|y

bal ~y, festyn, koncert, akcja ~a, aukcja, impreza, działalność, przedsięwzięcie ~e • fundacja ~a, towarzystwo ~e, instytucje ~e, organizacje, zakłady

(przekazać coś) na cele ~e

EXAMPLES

Raz nawet, gdy mu na dobroczynne zasiłki dla biednych pieniędzy nie stało, przynaglony prośbą o jałmużnę na pogrzeb ubogiej niewiasty, część łańcucha złotego z szyi oderwał i oddał. (Józef Ignacy Kraszewski, Wspomnienia z Wołynia, Polesia i Litwy, 1840)

Nie wiem, czyś pan słyszał, że nieboszczka prezesowa, oprócz drobnej części, cały swój majątek zapisała na cele dobroczynne. Szpitale, domy podrzutków, szkółki, sklepy wiejskie et caetera... (Bolesław Prus, Lalka, 1889)

(...) był dzisiaj w teatrze, gdzie dawano przedstawienie amatorskie na jakiś cel dobroczynny. (Władysław Reymont, Ziemia obiecana, 1899)

Pani Michalina założyła w ostatnich czasach na mieście sklep z przyborami do pisania i jeżeli nie była na zebraniu dobroczynnym lub w towarzystwie, to przebywała w tym sklepie. (Maria Dąbrowska, Noce i dnie, 1932)

(...) zaopatruje się w rzadkie dzisiaj produkty na sprzedażach dobroczynnych , gdzie tuzin jajek lub kilo masła idą na licytację i osiągają w ten sposób oficjalnie ceny czarnego rynku. (Andrzej Bobkowski, Szkice piórkiem, 1957)

(...) stale i w olbrzymiej wysokości w gotówce i materiale wspomagały PCK w czasie wojny wszystkie polskie organizacje dobroczynne ze Stanów Zjednoczonych. (Czesław Dobek, Opieka i pomoc, „Kultura", 1964, nr 7–8)

Fundacja Jana Pawła II ma umacniać łączność między narodem polskim a Stolicą Apostolską, rozwijać działalność religijno-duszpasterską, kulturalną, naukową i dobroczynną na rzecz Polaków z kraju i z emigracji. (Marek Borucki, Polacy w Rzymie: od czasów Mieszka I do Jana Pawła II, 1995)

DERIVATIVES

dobroczynnie, dobroczynność

GENERAL DISCUSSION

Słowa charytatywny i dobroczynny wydają się bardzo bliskimi synonimami. Ich znaczenia desygnacyjne się pokrywają (jeśli pominąć dodatkowe znaczenia drugiego z nich, od których tu abstrahujemy), ich obrazy kolokacyjne są też identyczne. Wprawdzie obraz kolokacyjny przymiotnika charytatywny jest bogatszy, ale wynika to z jego wyższej frekwencji: pod względem jakościowym nie widać między nimi żadnej różnicy.

Słowo charytatywny ma nieco inną dystrybucję w tekstach: częściej występuje w publicystyce niż w beletrystyce, podczas gdy słowo dobroczynny jest mniej więcej równie częste w obu tych typach tekstów. To jednak można wyjaśnić ogólną niechęcią literatury pięknej do wyrazów synchronicznie obcych.

Wyraźna różnica dotyczy struktury i motywacji: słowo dobroczynny łatwo skojarzyć z czynieniem dobra, słowo charytatywny – przy malejącej roli łaciny i coraz mniejszej jej znajomości w społeczeństwie – już w 1. połowie XX w., gdy pojawiło się w polszczyźnie, mogło dla wielu osób być nieprzejrzyste. Trudno powiedzieć, czy w tym tkwiła jego atrakcyjność, faktem jest jednak, że w ciągu kilkudziesięciu lat zrobiło swego rodzaju karierę, której przejawem jest dziś jego kilkakrotnie wyższa frekwencja w porównaniu ze słowem dobroczynny.

Jednak i słowo dobroczynny w XIX w. rozwinęło się semantycznie i dziś w jego obrazie kolokacyjnym wybijają się konteksty, w których dotyczy ono działań charytatywnych, a nie np. korzystnego działania ziół czy snu. Motorem tych zmian, jak się wydaje, był ten sam czynnik, który spowodował pojawienie się słowa charytatywny w polszczyźnie i szybki wzrost jego frekwencji: postępująca instytucjonalizacja filantropii, która przestała być w Polsce w XIX w. – dość późno na tle europejskim – domeną instytucji kościelnych, a zaczęła angażować instytucje świeckie. Na zmiany te nałożyła się emancypacja kobiet, które w działalności filantropijnej znalazły dostępną dla siebie formę aktywności publicznej, a także demokratyzacja stosunków społecznych, która wymagała innych form działalności filantropijnej niż poprzednio.

W tej nowej sytuacji słowo dobroczynny, mimo szerszego niż wcześniej zakresu użycia, najwyraźniej przestało być odpowiednim środkiem wyrazu. Nowe zjawiska często wymagają nowej nazwy: jeśli jej brzmienie jest nie dla wszystkich czytelne, to tym lepiej, gdyż słowo wolne od przebrzmiałych skojarzeń łatwiej adaptuje się do nowych realiów i może lepiej służyć nowym celom.

REFERENCES

Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, red. S. Lam. Warszawa: Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego, 1939.

ESJP: Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Bańkowski, t. 1 – 2. Warszawa: PWN, 2000.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=20029&from=&dirids=1&tab=1&lp=17&QI=.

Leś E., Zarys historii filantropii i dobroczynności w Polsce. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPXVII: Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Kraków: IJP PAN, 1996–, http://sxvii.pl/.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

Trzaski, Everta i Michalskiego słowniku języka polskiego, red. Lehr-Spławiński, t. 1 –2. Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski, 1938 –1939.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

9.07.2013