LOANWORD

eksplozja

DEFINITION

„gwałtowny i silny wybuch spowodowany np. przez bombę" (ISJP), „wybuch następujący w wyniku gwałtownego przebiegu reakcji chemicznych lub łańcuchowych reakcji jądrowych" (USJP)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

W źródłach encyklopedycznych rozróżnia się trzy rodzaje wybuchów na podstawie szybkości rozchodzenia się fali uderzeniowej. Na tej skali eksplozja zajmuje środkowe miejsce jako bardziej gwałtowna od tzw. deflagracji, ale wolniejsza od detonacji. Język ogólny nie podtrzymuje tego rozróżnienia: deflagracja w ogóle do niego nie należy, a detonacja oznacza tu wybuch, towarzyszący mu huk lub spowodowanie wybuchu. W ogólnej polszczyźnie eksplozja jest więc synonimem silnego wybuchu.

USAGE

Słowo dobrze przyswojone, ale rozpoznawane jako obce. Według USJP, który używa kwalifikatorów stylu częściej od innych słowników, słowo książkowe, NKJP pokazuje jednak, że częste też w prasie (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

1. Nagłe pojawienie się i gwałtowny rozwój jakiegoś zjawiska, np. eksplozja emocji, uczuć, radości, śmiechu, talentów, eksplozja demograficzna.

2. Końcowa faza artykulacji spółgłosek zwarto-wybuchowych, w której narządy mowy rozwierają się nagle, uwalniając zatrzymane powietrze.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Z fr. explosion, które od łc. explosio, a to od explodere w znaczeniu ‘wyklaskiwać na znak pogardy i w ten sposób wyrzucać (aktorów ze sceny lub zawodników z areny)', por. łc. ex- ‘na zewnątrz, z' i plaudere ‘klaskać'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SJPLin, pojawia się w SWil, gdzie odesłane do wybuchu. Tak samo odesłane w SWar, gdzie podano przykład użycia przenośnego w funkcji hiperbolicznej („E. gniewu, zapalczywości i zemsty rozległa ś. jak huk burzy") oraz wyrazy pokrewne, świadczące o dobrym przyswojeniu słowa: eksplodować („pękać a. pęknąć z hukiem"), eksplozyjnie, eksplozyjność, eksplozyjny i eksplozywny (o głosce). Definicje późniejszych słowników podkreślają gwałtowny charakter eksplozji, por. „eksplodować (...) gwałtownie wybuchać, rozrywać się, pękać" (SJPDor), często też jej przyczyny fizyko-chemiczne, por. „wybuch następujący wskutek niezmiernie szybkiego wzrostu ciśnienia (...) wywołanego gwałtownym przebiegiem reakcji chemicznych (...)" (SJPDor).

DERIVATIVES

eksplodować, eksplozyjny, eksplozywny, eksplozywność

VARIANT

eksplozja

PRONUNCIATION

[eksplozja]

GRAMMAR

Rzeczownik żeński, eksplozji, eksplozje. Składnia: eksplozja – czego.

FREQUENCY

Około 10 na milion słów.

COLLOCATIONS

eksplozj|a

gwałtowna ~a, nagła ● gigantyczna ~a, ogromna, potężna, silna, wielka ● mała ~a ● dalekie ~e, głuche ● próbna ~a

~a atomowa, jądrowa, nuklearna

~a bomby, granatów, ładunku wybuchowego, materiałów wybuchowych, niewypałów, pocisków ● ~a gazu, pyłu węglowego ● ~a kotła, samochodu, samolotu, rurociągu, zbiornika ● ~a supernowej

echo ~i, huk, odgłosy, podmuch, siła ● przyczyna ~i, skutki ● ofiary ~i, świadkowie ● zagrożenie ~ą

dokonać ~i, doprowadzić do ~i, spowodować ~ę, wywołać ● grozić ~ą ● przeżyć ~ę, zostać rannym w wyniku ~i, zginąć w ~i, zginąć w wyniku ~i

coś doprowadziło do ~i, spowodowało ~ę, wywołało, coś grozi ~ą

~a rozerwała coś, wstrząsnęła czymś, wyrzuciła kogoś skądś, wywołała coś, zniszczyła coś ● nastąpiła ~a, doszło do ~i

~a i pożar

EXAMPLES

Nagle w dalekości buchnął olbrzymi słup ognia i huk, jakby wszystkie gromy nieba zwaliły się na ziemię, wstrząsnął murami, kościołem i klasztorem.
– Wysadził! wysadził! – począł krzyczeć pan Czarniecki.
Nowe eksplozje przerwały mu dalsze słowa. (Henryk Sienkiewicz, Potop, 1886)

Straszliwy huk targnął wreszcie powietrzem tak, że potężny baobab zadrżał od góry aż do dołu, a resztki nie wyskrobanego próchna posypały się im na głowy. (...) Skutki wybuchu okazały się nadzwyczajne. Jedna połowa wapiennej skały rozsypała się w drobne szczątki, druga pękła na kilkanaście większych i mniejszych kawałów, które siła eksplozji porozrzucała na dość znacznej przestrzeni. (Henryk Sienkiewicz, W pustyni w puszczy, 1911)

Wielu z mieszkańców, próbujących ucieczki, zostało zabitych, inni zginęli w płomieniach, lub też zostali od eksplozji wyrzuceni w powietrze. („Rycerz Niepokalanej", 1927, nr 9)

Ogień niemieckiej artylerii przesunął się bliżej nas. Pole przed lasem tętniło coraz potężniej ciężkimi seriami eksplozji. (Jan Józef Szczepański, Polska jesień, 1955)

(...) naraz światłość wybuchła straszliwa, bo stos uranowych dukatów w skarbcu królewskim nazbyt już urósł i wszczęła się w nim reakcja łańcuchowa. Eksplozja podniebna rozerwała pałac i cielsko metalowe Architora, a siła jej była taka, że sześćset oderwanych dłoni tyrana poleciało w próżnię międzygwiezdną. (Stanisław Lem, Bajki robotów, 1964)

W wyniku eksplozji bomby-pułapki na przedmieściach Belfastu zginęło czworo przechodniów i ciężko ranny został brytyjski żołnierz. (Adam Barczyński, Ślepy los, 2001)

Por. użycie przenośne:

Wiem, niestety, o wszystkim! Nasłano mordercę, prostego rozbójnika, by ci odebrał życie! (Wielka eksplozja płaczu ze strony panny Róży i panny Władysławy). (Jan Lam, Koroniarz w Galicji, 1863)

SYNONYM

wybuch

PRONUNCIATION

[wybuch]

GRAMMAR

Rzeczownik męski nieżywotny, wybuchu, wybuchy. Składnia: wybuch – czego.

FREQUENCY

Około 42 na milion słów.

DEFINITION

„gwałtowne rozerwanie się czegoś, np. bomby, pod wpływem siły działającej od wewnątrz, np. spalających się gazów. (...) powoduje zniszczenie czegoś, zwykle towarzyszy mu huk i błysk" (ISJP), „bardzo szybko przebiegająca reakcja chemiczna określonych związków chemicznych lub mieszanin, której towarzyszy powstawanie dużej ilości produktów gazowych, detonacja, gwałtowny wzrost temperatury i ciśnienia, powodująca kruszenie i rozpad materiałów znajdujących się wokoło (...)"

OTHER MEANINGS

1. Gwałtowne wydostanie się lawy (z wulkanu).

2. Gwałtowny i niespodziewany początek jakiegoś zjawiska, np. wojny, epidemii, pożaru, lub nagłe pojawienie się jakichś silnych emocji, np. gniewu, złości, płaczu lub śmiechu.

3. Końcowa faza artykulacji spółgłosek zwartych, inaczej: eksplozja.

USAGE

Słowo wspólne różnym odmianom polszczyzny.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Słowo pochodne od czasowników wybuchać, wybuchnąć, których geneza jest onomatopeiczna. Mniej ekspresywne od buchać i buchnąć, które wybuchową samogłoskę mają w nagłosie. Pod względem swojej budowy wybuch jest dokładnym odpowiednikiem eksplozji, por. wy- odpowiadające przedrostkowi eks- i następujące po nich spółgłoski wybuchowe: b oraz p.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne u Knapiusza (tam tylko wybuchnąć), zanotowane przez Troca, powtórzone przez Lindego z cytatami z XVIII w. Znane jednak wcześniej, o czym świadczy jego obecność w indeksie haseł Słownika polszczyzny XVI wieku, zob. http://www.spxvi.edu.pl/indeks/.

COLLOCATIONS

wybuch

głośny ~, potężny, potworny, silny, straszliwy, straszny ● groźny ~, tragiczny ● bliski ~, głuche ~y ● niekontrolowany ~, przypadkowy ● podwodny ~, podziemny

~ atomowy, jądrowy, nuklearny, ~y bombowe

~ amunicji, bomby, dynamitu, granatu, ładunku, miny, petardy, prochu ● ~ benzyny, gazu, metanu, paliwa, pyłu węglowego ● ~ butli, cysterny, instalacji, kotła, pieca, piecyka, rakiety, reaktora, samochodu-pułapki, zbiorników ● ~ gwiazdy, supernowej ● ~ ognia

huk ~ów, odgłos ~u ● siła ~u, energia ● przyczyna ~u, skutki, efekt ● groźba ~u, niebezpieczeństwo, prawdopodobieństwo, ryzyko, zagrożenie ~em ● ofiary ~u, sprawca, świadek ● miejsce ~u

spowodować ~, zapobiec ~owi ● słyszeć ~, usłyszeć ● przeżyć ~, ucierpieć w wyniku ~u, zostać rannym podczas (w wyniku) ~u, zginąć od ~u, zginąć w ~u

coś grozi ~em, coś może doprowadzić do ~u, coś spowodowało ~, wywołało ● słychać ~y

nastąpił ~, doszło do ~u ● ~ rozerwał coś, wstrząsnął czymś, targnął, wyrzucił coś gdzieś, uszkodził coś, zniszczył, zabił kogoś

strzały i ~y

ogłuszony ~em, coś zniszczonego ~em

EXAMPLES

Gdy mówił, rozeszło się wielkie echo od wybuchu miny, i powtarzało się nad głowami bijąc jak dzwon podziemny. (Juliusz Słowacki, Anhelli, 1938)

(...) od wybuchu pocisku w czasie bitwy miał twarz poszarpaną, złamaną szczękę i język okaleczony. (Stefan Żeromski, Ponad śnieg bielszym się stanę, 1920)

W szkole technicznej kolejowej przy ul. Chmielnej 88 wskutek nieostrożnego obchodzenia się z aparatem acetelynowym nastąpił wybuch. Poparzeni zostali instruktor Władysław Nowak i uczeń Władysław Jachimowicz. („Kurier Poranny", 1935, nr 135)

Gdzieś w pobliżu biła nieustannie artyleria, tworząc zaporę ogniową. Trochę dalej słychać było wybuchy bomb. Walka dokoła wciąż trwała. (Arkady Fiedler, Dywizjon 303, 1942)

Na koniec pokazano zebranym obrazy dwu miast ziemskich unicestwionych niegdyś przez wybuchy atomowe. (Jerzy Broszkiewicz, Wielka, większa i największa, 1960)

(...) budynek zatrząsł się od wybuchu. Zajęczała szyba, która wypadła na bruk wewnętrznego dziedzińca. Potem zaległa cisza przerywana szmerem sypiącego się tynku. (Marek Krajewski, Festung Breslau, 2006)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Wielki Wybuch (domniemany początek ewolucji Wszechświata, o nazwie udatnie przetłumaczonej z angielskiego Big Bang, z zachowaniem aliteracji i stylistyki oryginału, czego nie można by powiedzieć o tłumaczeniu Wielka Eksplozja)

DERIVATIVES

wybuchowy, wybuchowo, wybuchowość

GENERAL DISCUSSION

Choć według słowników wybuch jest gwałtownym i niszczącym zjawiskiem, eksplozję słowniki objaśniają jako rodzaj gwałtownego wybuchu, co nie jest pleonazmem, lecz świadczy o gradacji zjawiska. Potrzeba gradacji czyni więc eksplozję słowem użytecznym. Dodatkowo przemawia za nim potrzeba ekspresji i względy stylizacyjne – słowo eksplozja służy hiperbolizacji i pozwala uniknąć niezręcznych powtórzeń, por. „Eksplozje śmiechu wybuchały wczoraj na widowni Teatru Polskiego" lub „Po eksplozji natychmiast wybuchł płomień" (za NKJP).

Wybuch częściej występuje w znaczeniu przenośnym, a listę jego kolokacji – uporządkowanych według istotności statystycznej (chi kwadrat) – otwierają zwroty: wybuch wojny, wybuch powstania, rocznica wybuchu (zazwyczaj też wojny lub powstania) oraz wybuch śmiechu. Frekwencja eksplozji nie daje wyraźnej przewagi żadnemu ze znaczeń.

W użyciach przenośnych wybuch ma negatywną prozodię semantyczną, co widać najbardziej po liście prawostronnych rzeczowników w dopełniaczu: przeważają tu nazwy zjawisk niekorzystnych (epidemia, konflikt, pożar, wojna, gniew, nienawiść, wściekłość, złość) lub niebezpiecznych, bo trudnych do opanowania (powstanie, rewolucja, emocje, euforia). Na tym tle nawet wybuch śmiechu, radości, wesołości i entuzjazmu brzmią niepokojąco. Eksplozja natomiast ma w użyciach przenośnych prozodię zróżnicowaną, por. eksplozja miłości i nienawiści, radości i bezrobocia, uczuć i emocji.

W niektórych konwencjonalnych użyciach przenośnych nie sposób zastąpić wybuchu eksplozją (np. wybuch wojny), w innych jest to możliwe, przy czym powstałe tak wyrażenia – wskutek tego, że rzadsze od wyjściowych – wydają się bardziej ekspresywne, por. wybuch radości i eksplozja radości lub wybuch śmiechu i eksplozja śmiechu.

W znaczeniu podstawowym kolokacje nie ujawniają różnicy między eksplozją a wybuchem (zob. wyżej), a sposób, w jaki konteksty użyć przenośnych mogą rzutować na percepcję tych słów w użyciu podstawowym jest niezgodny z definicjami słownikowymi: można by przypuszczać, że skoro wybuch użyty przenośnie występuje zwykle w kontekstach negatywnych, to w użyciu dosłownym będzie percypowany jako groźniejszy i silniejszy, słowniki jednak tego nie potwierdzają. Również budowa wymienionych słów nie tłumaczy, dlaczego według słowników eksplozja jest silniejsza od wybuchu. Jedyna przyczyna leży być może w tym, że eksplozja jest słowem dłuższym, a ponadto obcym i kilkakrotnie rzadszym od wybuchu, wpisuje się więc w stereotyp, że co obce i nieznane, to potencjalnie groźne.

REFERENCES

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://www.nkjp.pl/.

Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, M. A. Troc. Lipsk: „Nakładem Jana Fryderyka Gledycza", 1764.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

Słownik polszczyzny XVI wieku, indeks haseł, http://www.spxvi.edu.pl/indeks/.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

Thesaurus Polono-Latino-Graecus, G. Knapiusz, t. 1–3. Cracoviae: F. Caesario, wyd. 2, 1643.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

19.02.2013