LOANWORD

optymalny

DEFINITION

ISJP: „Coś, co jest optymalne, jest najlepsze w danych warunkach".

USJP: „najlepszy, najkorzystniejszy, najbardziej sprzyjający".

USAGE

Według ISJP i USJP słowo książkowe. W NKJP najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych, w drugiej kolejności w informacyjno-poradnikowych, średnio częste w publicystyce, rzadkie w beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PERLCRA w NKJP). W publikacjach normatywnych (np. SPP, NSPP) oceniane negatywnie jako nadużywane kosztem swoich rodzimych synonimów.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. optimal, z łc. optimus ‘najlepszy'.

WORD HISTORY

Słowo nieobecne w SWar, w międzywojennych słownikach Arcta ani w Encyklopedycznym słowniku wyrazów obcych z 1939 r. (największym dotąd wśród słowniku tego rodzaju). Zanotowane dopiero w SJPDor (t. 5, 1963). W użyciu jednak już w 1. poł. XX w., zob. cytaty niżej.

DERIVATIVES

Na pewno optymalnie, optymalność, nieoptymalny, nieoptymalność. Mniej oczywiste, czy także optymalizować i optymalizacja powstały na polskim gruncie (tak w WSWO). Ich źródłem mogło być fr. optimiser, optimaliser.

VARIANT

optymalny

PRONUNCIATION

[optymalny]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm optymalni. Niestopniowalny.

FREQUENCY

Około 16 na milion słów.

COLLOCATIONS

optymaln|y

~y czas, moment, okres, termin, wiek, ~a lokalizacja, pozycja, ~e miejsce, ułożenie czegoś • ~y poziom czegoś, rozmiar, ~a cena, dawka, ilość, liczba, prędkość, rozdzielczość, szybkość, temperatura, waga, wielkość, wydajność, wysokość, ~e stężenie, ~e proporcje, wartości • ~y kształt, model, system, wariant, zestaw, ~a struktura, sytuacja, trasa, ~e środowisko, ~e parametry, warunki • ~y plan, program, sposób, ~a decyzja, droga (do celu), koncepcja, strategia, ~e rozwiązanie, wyjście (z sytuacji), ~e metody • ~y dobór, pomiar, wybór, ~a ochrona, oferta, ~e dopasowanie, dostosowanie, wykorzystanie czegoś • ~y efekt, wynik, ~e rezultaty • ~y przebieg czegoś, rozwój, scenariusz •  ~y skład (zespołu), ~a dyspozycja (zawodnika), forma (zawodnika), ~e przygotowanie (drużyny), ustawienie (drużyny), zestawienie (drużyny)

stan ~y, wersja ~a •  dieta ~a, żywienie ~e

najbardziej optymalny [!]

coś jest ~e

w sposób ~y

EXAMPLES

Człowiek wyszukuje sobie temperaturę optymalną nie ze względu na pożytek dla jego organizmu, lecz dlatego, że jest ona dla niego najprzyjemniejsza. (Jan Dembowski, W poszukiwaniu istoty życia, 1934) [za SJPDor]

Optymalne warunki dla dzików są na podmokłych chaszczach i w zaroślach bagiennych. (Stanisław Godlewski, Vademecum myśliwego, 1955)

Metody matematyczne, podobnie jak w innych dziedzinach, królują także w energetyce i dlatego każde rozwiązanie ma być optymalne, wykalkulowane na podstawie analizy techniczno-ekonomicznej wielu wariantów. (Stanisław Witoszyński, Energia poszukiwana, „Przegląd Techniczny", 1970, nr 2)

Oczywiste jest, że mogą występować rozbieżności w koncepcjach zmierzających do poprawy sytuacji w oświacie. Jednakże zebrani zmierzają do wypracowania koncepcji optymalnej, w warunkach przecież trudnych. (Andrzej Błachowski, Komisja nadzwyczajna (2). Porozumienie globalne?, „Prawo i Życie", 1981, nr 29)

Podstawowym celem banku komercyjnego jest dążenie do osiągania optymalnego wyniku finansowego. (Bogusław Pietrzak, Zbigniew Polański, red., System finansowy w Polsce, 1997)

Nominalna rozdzielczość matrycy TFT, a zarazem optymalna rozdzielczość monitora, wynosi 1280×1024 piksele. (Dominik Kucharczyk, Na dużym ekranie, „Enter", 2002, nr 3)

Jest jeszcze 7–8 sparingów i one dadzą odpowiedź trenerowi na pytanie, kto jest w optymalnej formie. (Ciężej niż dotychczas, „Gazeta Krakowska", 31.01.2005)

SYNONYM

najlepszy

PRONUNCIATION

[najlepszy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm najlepsi, niestopniowalny. Rzadko traktowany jako odrębny leksem, zwykle jako część paradygmatu przymiotnika dobry o supletywnym temacie. Składnia: najlepszy – z/spośród kogo, czego.

FREQUENCY

Około 300 na milion słów.

DEFINITION

Słowniki nie mają hasła najlepszy, gdyż traktują to słowo jako formę stopnia najwyższego od dobry. To ostatnie objaśniają różnie, w zależności od tego, do czego się odnosi.

ISJP odnosi je przede wszystkim do referentów nieosobowych i podaje: „Coś, co jest dobre, (...) 1.1 spełnia swoje zadania lub nasze oczekiwania (...) 1.2 ma wysoką jakość lub reprezentuje wysoki poziom (...) 1.3 zapowiada jakąś korzyść lub sukces albo wynika z wiary w nie". Na dalszych miejscach w ISJP znajdują się odniesienia osobowe i inne, kontekstowo ograniczone. USJP, na odwrót, objaśnia najpierw znaczenia, w których przymiotnik ten kwalifikuje osoby, potem przechodzi do innych.

Ogólnie biorąc, słowem dobry wyrażamy pozytywną oceny kogoś lub czegoś, a słowem najlepszy – wbrew temu, co sugeruje nazwa stopień najwyższy – nie tyle wyrażamy absolutną maksymalną ocenę kogoś lub czegoś w jakiejś skali, ile raczej wskazujemy element zbioru, któremu w tej skali można przypisać ocenę wyższą niż pozostałym, por. rozwiązanie najlepsze z możliwych lub mój najlepszy przyjaciel.

USAGE

Słowo neutralne stylistycznie, wspólne różnym odmianom języka. W NKJP częste niemal we wszystkich rodzajach tekstów, z przewagą publicystycznych, internetowych i informacyjno-poradnikowych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

W rodzaju męskoosobowym w liczbie mnogiej używane jako rzeczownik, np. Zwyciężą najlepsi.

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od lepszy, co z psł. lěpъ ‘odpowiedni, stosowny; ładny, piękny' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo obecne już w SStp, w artykule hasłowym dobry.

COLLOCATIONS

najlepsz|y

~y kolega, kumpel, przyjaciel, ~a przyjaciółka •  ~y aktor, kandydat, klient, lekarz, nauczyciel, reżyser, specjalista, uczeń, znawca czegoś, ~a aktorka, osoba, najlepsi ludzie, synowie (ojczyzny) • ~y bramkarz, gracz, koszykarz, napastnik, obrońca, piłkarz, skoczek, sportowiec, strzelec (w drużynie), zawodnik, ~e drużyny • ~y czas, moment, okres, wiek, ~a pora, ~e dni, lata • ~y album (płytowy), film, scenariusz, utwór, ~a płyta, rola (w filmie), ~e dzieła, prace • ~e efekty, rezultaty, wyniki •  ~y pomysł, produkt, przykład, sposób, wybór, ~a cena, droga (do celu), forma (sportowca), gwarancja czegoś, jakość, metoda, oferta, okazja, opieka, opinia, ~e lekarstwo, narzędzie, osiągnięcie, rozwiązanie, wrażenie, wyjście (z sytuacji), ~e cechy, intencje, stosunki, tradycje, warunki, wzory • ~y dom, hotel, ~a placówka, ~e miejsce, ~e uczelnie, uniwersytety

możliwie ~y, zdecydowanie

~y i najgorszy • ~y i najciekawszy, ~y i najdroższy, ~y i najpiękniejszy, ~y i najskuteczniejszy, ~y i najtańszy, ~y i największy • najciekawszy i ~y, najpiękniejszy i ~y, największy i ~y

~y dla dziecka, kraju, Polski

~y w Europie, kraju, mieście, okolicy, Polsce, regionie, świecie, Warszawie, województwie • ~y w drużynie, grupie, klasie, szkole, zespole • ~y w dziejach, historii • ~y w jakiejś kategorii, w jakimś rankingu • ~y w biegu, konkursie, turnieju • ~y z możliwych, ~y z Polaków, ~a z Polek

mimo ~ej woli, przy ~ej woli, w ~ej wierze, według czyjejś ~ej wiedzy, zgodnie z czyjąś ~ą wiedzą • w ~ym gatunku, stanie, stylu, wydaniu • w ~ym humorze, nastroju, towarzystwie, w ~ej sytuacji •  w czyimś ~ym interesie

jeden z ~ych

EXAMPLES

Virgilius ze wszech poetów łacińskich najlepszy. (Marcin Bielski, Żywoty filozofów, 1535) [za SPXVI]

(...) nasz Starościc wścibski trochę wprawdzie, ale jednak najlepszy w świecie człowiek. (Wirtemberska Maria, Malwina, czyli domyślność serca, 1825)

Idąc za jej gustami, które ona od niechcenia wypowiadała, sprowadziłem sobie modną odzież od najlepszego krawca z Odessy, na głowę włożyłem kapelusz, a w orbitę oka szkiełko. (Teodor Tomasz Jeż, Pamiętniki starającego się, 1865)

Na szczęście począł padać deszcz rzęsisty, najlepsze lekarstwo na wszelkie wzburzenia ludowe, i tłumy poczęły rzednąć (...). (Walery Przyborowski, Młodzi gwardziści, 1901)

Taktyka ta szczególnie na zachodnim odcinku obrony Warszawy daje najlepsze rezultaty. (Czynna obrona Warszawy, „Express Poranny", 1939, nr 260)

Wszyscy byli w najlepszych humorach. Rozmawiali głośno i śmiali się. (Edmund Niziurski, Księga urwisów, 1954)

Prowadzę dostatecznie rozległe operacje finansowe, żeby, jeśli jeden interes weźmie w łeb, na pięciu innych odbić straty z nadwyżką: małżeństwo uważam za jeden z najlepszych. (Wojciech Żukrowski, Kamienne tablice, 1966)

(...) zagrał. Należał do najlepszych zawodników na boisku. (Włodzimierz Kalicki, Lech Ufel, O miejsce w górze tabeli, „Polityka", 1980, nr 20)

(...) w dwie godziny narwiecie ze trzy kanki. Tylko musicie wiedzieć, gdzie rosną najlepsze maliny. (Małgorzata Musierowicz, Dziecko piątku, 1993)

Nad kanałem stoi kilka smażalni ryb; najlepsza z nich – przy wędzarni. (Ewa Kuryluk , Kraina gór piaskowych, „Gazeta Wyborcza", 24.04.1998)

Proste rozwiązania zawsze są najlepsze... (Dariusz Banek, Samo życie, odcinek 195, 2010)

MULTI-WORD EXPRESSIONS

Słowo używane w wielu związkach o różnym stopniu idiomatyczności lub semantycznej nieregularności, m.in. być jak najlepszej myśli, (coś jest) na najlepszej drodze, najlepsze chęci, najlepsze życzenia (urodzinowe), najlepszy dowód, że..., najlepszy z najlepszych, nie mieć o czymś najlepszego zdania, nie najlepszy ‘raczej zły', w najlepsze (np. spać), w najlepszej wierze, w najlepszym porządku, w najlepszym przypadku, w najlepszym razie, w najlepszym wypadku, w najlepszym znaczeniu tego słowa.

SYNONYM

najkorzystniejszy

PRONUNCIATION

[najkorzystniejszy]

GRAMMAR

Przymiotnik, lm najkorzystniejsi, niestopniowalny. Rzadko traktowany jako odrębny leksem, zwykle jako część paradygmatu przymiotnika korzystny. Składnia: najkorzystniejszy – z/spośród kogo, czego.

FREQUENCY

Około 5 na milion słów.

DEFINITION

Słowniki nie mają hasła najkorzystniejszy, gdyż traktują to słowo jako formę stopnia najwyższego od korzystny. Przytaczamy definicje tego ostatniego.

IJSP: „ 1 Korzystne transakcje, interesy itp. to takie, które przynoszą korzyści materialne. (...) 2 Coś, co jest korzystne, sprzyja powodzeniu czegoś. (...) 3 Jeśli jakaś osoba lub rzecz zrobiła na nas korzystne wrażenie, to się nam spodobała".

USJP: a. „przynoszący korzyść materialną; zyskowny, intratny", b. „odpowiadający czyimś wymaganiom, sprzyjający czemuś; pożyteczny, pomyślny", c. „budzący aprobatę, uznanie; pochlebny, przychylny, pozytywny".

USAGE

Słowo nienacechowane stylistycznie, wspólne różnym odmianom języka. W NKJP najczęstsze w tekstach naukowo-dydaktycznych, ale rozpowszechnione też w publicystyce i tekstach informacyjno-poradnikowych; stosunkowo rzadkie w beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PERLCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od korzyść, co z psł. koristь lub korystь ‘łup, zdobycz' (SEJP).

WORD HISTORY

Słowo uwzględnione pośrednio w SStp (gdzie zanotowano formy stopnia równego przymiotnika korzystny) i w SPXVI (gdzie poświadczony stopień równy i wyższy).

COLLOCATIONS

najkorzystniejsz|y

~y kredyt, ~a cena, inwestycja, oferta, opcja, propozycja, ~e oprocentowanie, ubezpieczenie • ~y bilans, rezultat, sposób, układ, wariant, wybór, wynik, ~a forma, pozycja, sytuacja, ~e rozwiązanie, ~e warunki • ~y okres, ~e lata, ~a lokalizacja, ~e miejsce • ~e wrażenie

możliwie ~y, zdecydowanie • ~y cenowo, finansowo

~y dla klientów

EXAMPLES

Nazajutrz obudziłem się o świcie i przebiegłem place i ulice, szukając miejsca najkorzystniejszego dla mojego nowego zajęcia. (Jan Potocki, Rękopis znaleziony w Saragossie, 1805, tłum. Jan Chojecki, 1847)

(...) spodziewał się często widywać pannę Marynię, i to w warunkach dla siebie najkorzystniejszych, albowiem w domu, w którym go kochano, ceniono i w którym podobne uczucia musiały się udzielać każdemu z gości. (Henryk Sienkiewicz, Rodzina Połanieckich, 1895)

I staje w pozie tenora operetkowego starając się zaprezentować przed obiektywem z jak najkorzystniejszej strony. (Straszliwy uśmiech Łaniuchy, „Express Ilustrowany", 1929, nr 50)

Warunkiem osiągnięcia tą drogą najkorzystniejszych wyników jest pełna swoboda ruchów w polityce inwestycyjnej i handlowej. (Rurociąg naftowy „Przyjaźń", „Kultura" [Paryż], 1964, nr 7–8)

Pozostaje trzymanie w ryzach płac i dochodów, co w tej sytuacji wydaje się zresztą wyjściem najkorzystniejszym. (Zrozumieć konieczność, „Polityka", 1980, nr 25)

Komisja wybiera ofertę najkorzystniejszą, ale może też unieważnić przetarg. (Poprawianie prawa, „Gazeta Wyborcza", 12.06.1995)

Zdarza się również, że pracodawca pokrywa całość kosztów związanych ubezpieczeniem. Jest to oczywiście sytuacja najkorzystniejsza dla pracownika. (Ewa Kaziród-Kula, OC lekarzy. Porównanie sytuacji w Polsce i USA, „Gazeta Ubezpieczeniowa", 13.09.2000)

Gmina jest rozległa, stąd niewykluczone, że finansowo najkorzystniejsza byłaby budowa małych oczyszczalni przyzagrodowych. (R. Nadaj, Możemy skorzystać na bliskości stolicy, „Tygodnik Ciechanowski", 7.03.2007)

Zwykle na podjęcie optymalnej decyzji, a więc takiej, która jest najkorzystniejsza z możliwych (wszystkie inne są od niej gorsze), podmiot działający ma niewiele czasu. (Halina Zdebska, Istota i wartości zespołowych gier sportowych, 2008)

GENERAL DISCUSSION

Optymalny to słowo stosunkowo późne w porównaniu z jego rodzimymi synonimami. Choć dobrze przyswojone, jest rozpoznawane jako obce, kojarzone z nauką i techniką (zwłaszcza poprzez pokrewną optymalizację), brzmi erudycyjnie, przez co może wydawać się atrakcyjne. W słownikach normatywnych było krytykowane jako nadużywane, a więc modne. Pod względem relacji formy i treści jest podobne do niektórych innych wyrazów opisanych w tej witrynie, np. komponent, kooperacja, stagnacja, symptom. Wszystkie one ciążą ku terminologii fachowej, wpisując się tym samym w schemat, zgodnie z którym zjawiska obce zainteresowaniom przeciętnego użytkownika języka mają też obcą nazwę, a stopień kompetencji wymagany do ich zrozumienia znajduje paralelę w erudycyjnym brzmieniu ich nazw.

Z porównania obrazów kolokacyjnych wynika, że słowo optymalny rzadko jest odnoszone do osób (choć nie jest to wykluczone, por. optymalny kandydat), podczas gdy połączenia słowa najlepszy z rzeczownikami osobowymi są liczne, podobnie jak jego kolokacje z nazwami wytworów działań ludzkich, np. najlepszy film, najlepsza rola (filmowa). W obrazie kolokacyjnym słowa optymalny zwracają uwagę za to liczne związki wyrazowe należące do słownictwa sportowego, np. optymalny skład (zespołu) lub optymalna forma (zawodnika). Można je uznać za charakterystyczne dla tej odmiany języka.

Zasadniczo optymalny w każdym kontekście może być zastąpiony najlepszym, ale nie na odwrót. Wynika to jednak nie z różnicy znaczenia tych słów (pod względem znaczenia desygnacyjnego są identyczne), lecz z różnicy zakresów ich użycia. Doraźnie ktoś może wyjść poza te zwyczajowe ograniczenia i np. najlepszy hotel w mieście nazwać hotelem optymalnym dla siebie. W efekcie zmieni nie tylko styl wypowiedzi, ale też jej znaczenie konotacyjne, sugerując – zwłaszcza osobom, które coś wiedzą o matematycznych metodach optymalizacji – że w swojej ocenie wziął pod uwagę wiele czynników, być może kolidujących ze sobą (np. cenę hotelu, położenie, zakres usług), i że ich łączna analiza doprowadziła go do takiego wyboru.

Trudno powiedzieć, czy rozpowszechniona kolokacja najbardziej optymalny wynika z niezrozumienia treści analizowanego tu przymiotnika, czy z chęci podkreślenia jego znaczenia. Na razie jest postrzegana jako błąd, podobnie jak forma najoptymalniejszy (zob. np. NSPP).

REFERENCES

Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych, red. S. Lam. Warszawa: Księgarnia Wydawnicza Trzaski, Everta i Michalskiego, 1939.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl.

NSPP: Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski. Warszawa: PWN, 1999.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SEJP: Słownik etymologiczny języka polskiego. W. Boryś. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SPP: Słownik poprawnej polszczyzny, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska. Warszawa: PWN, 1973.

SPXVI: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski, t. 1–35. Wrocław: Ossolineum, 1966–.

SStp: Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11. Kraków: IJP PAN, 1953–2002.

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko. Warszawa: PWN, 2003.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

1.02.2014