LOANWORD

żurnalista

DEFINITION

„dziennikarz, publicysta" (USJP)

EXTRA-LINGUISTIC INFORMATION

Pierwsze druki periodyczne pojawiły się w Europie w XVII w., należał do nich „Merkuriusz Polski", wydawany dwa razy na tydzień od stycznia do lipca 1661 r. w nakładzie od 100 do 250 egz. Po jego upadku nastała przerwa i dopiero w XVIII w. zaczęły się liczniej ukazywać w Polsce czasopisma o charakterze informacyjnym, później też naukowym, kulturalnym i dydaktycznym. Niektóre służyły propagowaniu reformatorskich idei oświecenia.

W XIX w. dzięki rozwojowi oświaty zwiększył się krąg odbiorców gazet, a udoskonalenia w drukarstwie i środkach łączności pozwoliły drukować więcej i taniej. Zarysował się podział na prasę brukową i poważną, zaczęły się też ukazywać periodyki ilustrowane. Rosły nakłady i liczba tytułów, np. w 1864 r. na ziemiach polskich ukazywało się łącznie 69 periodyków, a w 1914 r. już 1053. Łączny nakład samych tylko dzienników i w samej tylko Galicji wzrósł od 3 milionów w 1881 r. do 40 milionów w 1910 r. Popularny „Kurier Warszawski" w 1870 r. ukazywał się w nakładzie 3600 egz., a w 1909 r. – 33 000 egz. (Nałęcz 1982: 23–24).

Od połowy XIX w. zaczyna się kształtować dziennikarstwo jako zawód: według jednych badaczy proces ten zakończył się w Polsce u progu niepodległości, według innych dopiero w okresie międzywojennym. Dość długo prestiż tego zawodu był niski, toteż jego przedstawiciele woleli, aby zaliczano ich do literatów. Jeszcze w okresie międzywojennym warstwy uprzywilejowane postrzegały dziennikarzy jako ludzi bez zasad, skłonnych dla pieniędzy lub władzy zrobić wszystko, bądź jako dyletantów, nie znających gruntownie żadnej dziedziny życia. Opinie te odnosiły się jednak do przeciętnych reprezentantów środowiska – nazywanych pogardliwie „gazeciarzami" – podczas gdy najwybitniejsi publicyści i felietoniści należeli do elity społecznej (Nałęcz 1982: 18–52, 313–327).

Ambiwalentne oceny pracy dziennikarskiej spotyka się i dziś: jedni mówią o społecznym posłannictwie, inni o pogoni za sensacją, schlebianiu prymitywnym gustom i wtrącaniu się w cudze sprawy. Powraca pytanie, co wolno dziennikarzom, a czego nie. Zagadnienie etyki dziennikarskiej podejmowane jest nie tylko w dyskusjach akademickich.

Dzięki powstaniu radia, telewizji, a w czasach najnowszych internetu pojawiły się nowe formy dziennikarstwa i zwiększyło się oddziaływanie mediów. Nazywane czwartą władzą (nazwa ta sięga 1. poł. XIX, a może nawet końca XVIII w., zob. Markiewicz, Romanowski 2005, Paczkowski 1973: 5), mogą wpływać nie tylko na świadomość czytelników, ale też na bieżące wydarzenia polityczne. Dowodem np. afera Watergate, zakończona ustąpieniem prezydenta Richarda Nixona przed końcem kadencji.

USAGE

Według USJP słowo książkowe, czyli świadczące o wyższych kompetencjach językowych. Według ISJP nie tylko książkowe, ale też „często używane z lekceważeniem lub dezaprobatą".

Ze względu na niską frekwencję jego rozkład stylistyczny w NKJP jest po większej części mało wiarygodny, widać jednak, że słowo jest częstsze w publicystyce niż beletrystyce (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

OTHER MEANINGS

Słowo monosemiczne, ale ma homonim, wprawdzie o ograniczonym zasięgu: „Są w każdym mieście i wszędzie ich życie wygląda podobnie. W Bolesławcu mówi się na nich «żurnaliści». Nie dlatego, że wywodzą się ze środowiska dziennikarskiego. Ich nazwa pochodzi od ulubionego trunku – taniego wina, na który mówią żur. Ulubionym miejscem «żurnalistów» są parki położone przy ruchliwych ulicach miasta. Ich życie to codzienne zdobywanie pieniędzy na tani alkohol. Na ławkach przesiadują od rana do wieczora. Zaczepiają przechodniów prosząc o złotówkę czy dwa [złote]. (Leszek Grabowy, Żywot «żurnalistów», „Gazeta Wrocławska", 18.01.2002)

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od fr. journaliste, z fr. journal ‘dziennik'. Według Żurowskiej-Góreckiej (1958: 106–107) pośrednikiem, przynajmniej na ziemiach zaboru rosyjskiego, było ros. журналист.

WORD HISTORY

Słowo używane od końca XVIII w., zob. cytaty niżej. Nieobecne w SJPLin, pominięte w SWil (choć jest tam żurnal w dzisiejszym znaczeniu), zanotowane w SWar z definicją: „dziennikarz, urzędnik w biurze prowadzący dziennik". Połączono w niej dwa znaczenia, z których drugie nawiązuje do starego, dziś zapomnianego znaczenia żurnalu, w SWil objaśnionego słowami: „dziennik urzędowy do wpisywania otrzymanych i odprawionych pism". W SJPDor (t. 10, 1968) słowo oznaczono jako przestarzałe i zilustrowano dwoma cytatami z XIX w. Już jednak SJPSz wycofał się z tej kwalifikacji, stosując tylko kwalifikator książk.

DERIVATIVES

żurnalistka

VARIANT

żurnalista

PRONUNCIATION

[żurnalista]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, w lp odmienny jak żeński, żurnalisty, żurnaliście, żurnaliści.

FREQUENCY

Około 1 na milion słów.

COLLOCATIONS

żurnalista

młody ~

Ze względu na niską frekwencję kolokator nie znajduje więcej istotnych statystycznie kolokacji.

EXAMPLES

Ten jest w rewolucyi naszey fenomen, mówi ieden żurnalista, iż każdy prawie dzień następuiący wiekiem całym od dnia poprzedzaiącego iest oddalony: ostatnich dni Paryż był mieyscem woyny, fortecą w stanie oblężenia będącą, i teatrem krwawych boiów, a dziś został siedliskiem pokoiu i braterstwa". (Z Warszawy dnia 28 kwietnia r. 1795 we wtorek, „Gazeta Warszawska", 1795, nr 34)

Bez wątpienia możemy powtarzać za sławnym żurnalistą (...). (Adam Mickiewicz, Listy, cz. II, 1832) [za SJAM]

Żurnaliści i dzierżawcy teatrów jeden cel mają: gonić za fortuną (...). („Tygodnik Ilustrowany", 1870, nr 124) [za SJPDor]

Wy?... I któż wy jesteście? Garść subalternów wojska polskiego, trochę literatów i żurnalistów, dwóch czy trzech posłów sejmowych... Kogo wy reprezentujecie, jakiej siły społeczeńskiej jesteście wyobrazicielami? (Leon Kruczkowski, Kordian i cham, 1932)

Pisarz bowiem chciałby mówić o rzeczach najważniejszych – do wszystkich – zawsze. Jeśli nie przyświeca mu ten ideał[,] pozostanie sprawnym żurnalistą, dostarczycielem tekstów reklamowych czy propagandowych. („Kultura Niezależna", 1987, nr 36)

Nie będziemy rozmawiać z dziennikarzami – oświadczyła żurnalistom pani w kapeluszu. (Jarosław Sulikowski, Przeciw rządowi, „Gazeta Wrocławska", 10.12.2002)

Każdego dnia przynajmniej siedmiu żurnalistów podąża za mną. Męczy mnie to, ale wiem, że to ich zawód. (Jan Hofman, Nigdy nie biłem żony!, „Express Ilustrowany", 9.05.2003)

W malowaniu czarnego obrazu naszych samorządowców celują dziennikarze. Im młodszy żurnalista[,] tym więcej się nadyma, z większą pogardą opisuje te „głupoty" na sesjach. (Henryk Szewczyk, Radny nicponiem nie jest, „Gazeta Krakowska", 26.02.2005)

Złodzieje warszawscy – uchylał rąbka tajemnicy żurnalista popularnego „Kuriera" – mają zupełnie odrębne słownictwo niż na prowincji i w innych miastach Królestwa Polskiego. (Stanisław Milewski, Szemrane towarzystwo niegdysiejszej Warszawy, 2009)

SYNONYM

dziennikarz

PRONUNCIATION

[dźeńńikarz]

GRAMMAR

Rzeczownik męski osobowy, dziennikarza, dziennikarze, dziennikarzy.

FREQUENCY

Około 110 na milion słów.

DEFINITION

„osoba pisząca zawodowo artykuły do pism, pracująca w redakcji prasowej, radiowej lub telewizyjnej" (USJP)

USAGE

Słowo o dość wyrównanej frekwencji w podstawowych rodzajach tekstów, częstsze w publicystyce i literaturze faktu niż w beletrystyce, tekstach informacyjno-poradnikowych i naukowo-dydaktycznych (źródło: funkcja Profil wyszukiwarki PELCRA w NKJP).

ETYMOLOGY/STRUCTURE

Od dziennik, co albo od dzienny, albo bezpośrednio od dzień.

WORD HISTORY

Słowo powstałe w 1. poł. XIX w., najpierw nazwa urzędnika prowadzącego dziennik, czyli rodzaj rejestru. Nieobecne w SJPLin (gdzie tylko dziennik, zresztą na oznaczenie dowolnego periodyku), zanotowane w SWil w dwóch znaczeniach: „który wydaje dziennik" i „utrzymujący księgę dziennikiem zwaną"; z nich drugie, odnoszące się do ksiąg urzędowych i kupieckich, dziś zapomniane.

O rozwoju znaczeniowym słowa dziennik i wyrazów bliskoznacznych – zob. Żurowska-Górecka (1958).

COLLOCATIONS

dziennikarz

popularny ~, świetny, wpływowy, wybitny, znany, czołowi ~e, wiodący • niezależny ~, opozycyjny • zaprzyjaźniony ~y, znajomy • amerykański ~, francuski, włoski..., krakowski ~, moskiewski, warszawski..., miejscowi ~e, polscy, zachodni • liczni ~e, wścibscy • młody ~, zawodowy

~ radiowy, telewizyjny • ~ muzyczny, sportowy, śledczy • ~e akredytowani gdzieś, czekający na coś, pracujący gdzieś, przybyli dokądś, towarzyszący komuś, zajmujący się czymś, zebrani gdzieś, zgromadzeni

~ jakiegoś pisma, radia, tygodnika, jakiejś gazety, telewizji, ~e prasy (bulwarowej, lokalnej...), ~ TV • ~ BBC, PAP, TVP, ~ Gazety Wyborczej, Przeglądu Sportowego, Trybuny...

ekipa ~y, grupa, grupka, setki, tłum • pytania ~y, reakcje, relacje • obowiązek ~a, rola, zawód, prawo ~y do czegoś • aresztowanie ~a, inwigilacja ~y, przesłuchanie ~a, zamordowanie, zabójstwo • (otrzymać) nagrodę ~y • Stowarzyszenie ~y Polskich

kontakty z ~ami, rozmowa z ~em, spotkanie z ~ami

mówić coś ~om, opowiadać, oświadczyć, pokazywać, powiedzieć, przedstawić, przekazać, przyznać ~om, że..., rozdać coś, tłumaczyć, ujawnić, wyjaśniać, wyznać, poinformować ~y o czymś, przekonywać ~y, że..., zapewnić, mówić do ~y, rozmawiać z ~ami • podejść do ~y, wyjść, uciekać przed ~ami, unikać ~y • zaprosić ~y, zaskoczyć • ~om odmówiono czegoś, gdzieś (nie) wpuszczono ~y, zwalniać ~y (z pracy) • ktoś indagowany przez ~y, nagabywany, oblegany, pytany • coś otwarte dla ~y, zamknięte • pracować jako ~

~e dopytywali o coś, pytali, zadawali pytania • ~e dzwonili do kogoś, rozmawiali z kimś • ~e dotarli do czegoś, dowiedzieli się o czymś, odkryli coś, ujawnili, zauważyli • ~e dyskutują, patrzą, pracują, twierdzą coś, ~e komentowali coś, pisali o czymś, przypomnieli, uznali, że..., widzieli coś, zarzucali komuś coś • ~e próbowali coś zrobić, starali się, usiłowali

~y interesowało coś

~e i aktorzy, ~e i artyści, ~e i biznesmeni, ~e i czytelnicy, ~e i fotografowie, ~e i fotoreporterzy, ~e i intelektualiści, ~e i kibice, ~e i literaci, ~e i naukowcy, ~e i policjanci, ~e i politycy, ~e i prezenterzy, ~e i publicyści, ~e i redaktorzy, ~e i reporterzy, ~e i sportowcy, ~e i wydawcy • ~ i dyplomata, ~ i historyk, ~ i komentator, ~ i krytyk (muzyczny, teatralny...), ~ i pisarz, ~y i podróżnik (także w odwrotnym szyku)

kilkudziesięciu ~y, kilkuset, tysiąc, mnóstwo, wielu

w obecności ~y

EXAMPLES

(...) inne są obowiązki ministra, inne dziennikarza. (Adam Mickiewicz, Listy, cz. I, 1831) [za SJAM]

Dziennikarz jest ogólnym publicznym urzędnikiem, publicznym niejako cenzorem: nic jego baczności ujść nie powinno i nie uchodzi. (O dziennikarstwie, „Dziennik Narodowy", 1844, nr 175)

(...) na pierwszym piętrze, znajduje się kilka pokoi napełnionych biurkami, stołami, szafami, fotelami i krzesłami. Tu dziennikarze galicyjscy zwykli codziennie przyrządzać artykuły do „Kuriera", tu zwykli co miesiąc jak najpunktualniej zgłaszać się po remunerację za swoje trudy i zasługi (...). (Jan Lam, Pan komisarz wojenny, 1863)

Zaglądał naprzód dosyć pilnie Pod Daszek, gdzie, jak wiadomo, jadają śniadania i kolacje dziennikarze, literaci, artyści i rozmaity naukowy proletariat, który lubi wydać, a nie może częstokroć zarobić. (Adolf Dygasiński, As, 1896)

Rankiem z szarego obłoku mgły zygzakiem błyskawicy wyskoczył pociąg pośpieszny i po piorunochronie szyn spadł na stację. Na peronie oczekiwali go dwaj panowie w czarnych cylindrach, ze dwadzieścia sztuk fotografów i niespokojny tłum dziennikarzy. (Bruno Jasieński, Palę Paryż, 1929)

Dramatyczny apel, który tego wieczora Ojciec Św. skierował w czasie audiencji dla dziennikarzy do całego świata o ograniczenie zbrojeń i o przeznaczenie zaoszczędzonych sum na potrzeby krajów będących w rozwoju, był apelem do sumień ludzkich. (W dniach kongresu eucharystycznego, „Kierunki", 1965, nr 1)

Dziennikarze zostali wpuszczeni na salę obrad dopiero w godzinach popołudniowych[,] kiedy już dawno zapadły najistotniejsze decyzje. (Relacja „Życia" z obrad, „Życie Warszawy", 1981, nr 77)

Amerykańscy dziennikarze dyskutują, czy ujawnienie zdjęć ze znęcania się nad irackimi więźniami, choć należało do obowiązków wolnych mediów, nie stworzyło dodatkowego zagrożenia dla tysięcy amerykańskich chłopców uczestniczących w irackiej operacji. (Jak czwarta władza pomaga i przeszkadza, „Polityka", 22.05.2004)

DERIVATIVES

dziennikarka, dziennikarski, dziennikarsko, dziennikarstwo, dziennikarzyna

GENERAL DISCUSSION

Obce słowo żurnalista – starsze od rodzimego dziennikarza, powstałego na jego wzór – przegrało rywalizację z nim i dziś jest używane w ograniczonym zakresie. Po pierwsze, dla oddania historycznego kolorytu (por. ostatni przykład), po drugie, dla uniknięcia powtórzeń (przykład szósty i ósmy), po trzecie, dla wyrażenia ironii lub dezaprobaty (przykład piąty, chyba też siódmy i ósmy). Dezawuujące użycia, pozostające w związku z negatywnym stereotypem pracy dziennikarza, spotykane były też wcześniej (przykład trzeci i czwarty), choć z samego początku słowo było na pewno neutralne (przykład pierwszy i drugi).

To, że wyrazy przestarzałe lub recesywne bywają używane ironicznie lub z odcieniem lekceważenia, nie jest niczym nadzwyczajnym, w wypadku żurnalisty chodzi jednak o użycia powtarzalne i skonwencjonalizowane. Na negatywny wydźwięk tego słowa zwrócono uwagę w co najmniej jednym słowniku (ISJP). Pejoratywny odcień nie towarzyszy mu obligatoryjnie, ale wystarczająco często, aby wpływać na jego percepcję. Na pytanie, dlaczego amatorów taniego wina („żuru") nazwano lekceważąco żurnalistami (por. rubrykę OTHER MEANINGS), a nie np. żurakami, można odpowiedzieć po prostu: dla żartu. Ale ta żartobliwa nazwa powstała tym łatwiej, że słowo żurnalista brzmi dwuznacznie lub wręcz niekorzystnie już w swoim podstawowym znaczeniu.

Krytyczne oceny zawodu dziennikarza, utrzymujące się do dziś, są widoczne też w innych jego nazwach. Wśród współcześnie używanych należą tu dziennikarzyna i pismak, w pewnym stopniu też gryzipiórek, choć to ostatnie słowo odnosi się także do literatów i urzędników. Spośród dawnych nazw można wymienić nowiniarza i gazeciarza. Słowniki nie są zgodne w ich ocenie, ale np. SWil (1861) nowiniarza opatrzył kwalifikatorem szyd. (zapewne szyderczo, brak tego oznaczenia na liście skrótów) i definicją: „gazeciarz, dziennikarz rozsiewający wiadomości podejrzanej prawdy", a SIJP Arcta (1929) przy gazeciarzu dał kwalifikator pgrdl. (pogardliwie) i definicję: „dziennikarz, współpracownik pism, publicysta". Być może do pejoratywizacji doszło ze względu na mało prestiżowe znaczenia poboczne: nowiniarz to także „zbierający i rozsiewający nowiny", gazeciarz zaś to „pilnie czytający gazety; roznoszący gazety". Ważniejsze jednak, że musiała istnieć społeczna potrzeba użycia negatywnie nacechowanych nazw, związana z krytyczną oceną zawodu dziennikarza i z jego ambiwalentnym statusem.

W tych warunkach żurnalista, wyparty przez dziennikarza, zachował dla siebie tyle miejsca w języku, ile było potrzeba. Nie jest niespodzianką, że zdublował inne negatywne określenia tego zawodu, gdyż synonimia wśród nazw wartościująco i emocjonalnie nacechowanych – negatywnie lub pozytywnie – jest na ogół rozwinięta, a wymiana nazw stosunkowo szybka, por. dawniej modne, a dziś już przestarzałe wyrazy klawy, morowy, z lekka trącące myszką bombowy, szałowy i nowsze, a też starzejące się trendy, dżezi, seksi i in. (o szybkim przemijaniu mody na nie dowcipnie pisał Chaciński 2005).

W porównaniu z żurnalistą jest dziennikarz nazwą neutralną, a w jego obrazie kolokacyjnym przebija się wręcz ocena pozytywna, por. aprobatywne przymiotniki: świetny, wpływowy, wybitny, znany i in. Z kolokacji można dowiedzieć się, że zajęcie dziennikarza bywa niebezpieczne (por. aresztowanie dziennikarza, zamordowanie, zabójstwo), a jego istotą jest poszukiwanie informacji (por. dziennikarze dopytywali o coś, dzwonili do kogoś, dotarli do czegoś, odkryli coś i in.). Kolokacje w formie współrzędnych fraz nominalnych pokazują, że bycie dziennikarzem zapewnia szerokie kontakty (dziennikarze występują tu z aktorami, artystami, intelektualistami, literatami, ale także z biznesmenami, politykami, dyplomatami, podróżnikami i sportowcami).

REFERENCES

Chaciński B., Wyczesany słownik najmłodszej polszczyzny. Kraków: Znak, 2005.

ISJP: Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. 1–2. Warszawa: PWN, 2000.

Markiewicz H., Romanowski A., Skrzydlate słowa. Wielki słownik cytatów polskich i obcych. Warszawa: Wydawnictwo Literackie: 2005.

Nałęcz D., Zawód dziennikarza w Polsce 1918–1939. Warszawa – Łódź: PWN, 1982.

NKJP: Narodowy Korpus Języka polskiego, http://www.nkjp.pl. 

Paczkowski A., Czwarta władza. Prasa dawniej i dziś. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973.

PELCRA: P. Pęzik, Wyszukiwarka PELCRA dla danych NKJP (w:) A. Przepiórkowski, M. Bańko, R. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk (red.): Narodowy Korpus Języka Polskiego. Warszawa: PWN, 2012, s. 253–273.

SIJP: Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1–2, wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1929.

SJAM: Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. 1–11. Wrocław: Ossolineum, 1962–1983.

SJPDor: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11. Warszawa: PWN, 1958–1969.

SJPLin: Słownik języka polskiego, S. B. Linde, t. 1–6. Warszawa, 1807–1814.

SJPSz: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3. Warszawa: PWN, wyd. 1 scalone, 1995 [wyd. 1, PWN, 1978–1981].

SWar: Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1–8. Warszawa, 1900–1927.

SWil: Słownik języka polskiego, A. Zdanowicz i in., t. 1–2. Wilno: „wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda", 1861.

USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6. Warszawa: PWN, 2003.

Żurowska-Górecka W., Dziennik i inne polskie nazwy periodyków, „Język Polski", 1958, nr 2, s. 97–110.

AUTHOR

Mirosław Bańko

PUBLISHED

1.09.2013

UPDATED

8.02.2014